Budynek przy Rajskiej 12

Zwykli krakowianie – głównie niezamożni mieszkańcy Krowodrzy, Dolnych Młynów, Dębnik, Ludwinowa – kochali to miejsce. Masowo uczęszczała na Rajską młodzież szkolna i żołnierze. Przeboje z Rajskiej – takie jak beztroskie wodewile o Krakowie „Królowa przedmieścia” Krumłowskiego, „Krowoderskie zuchy” i „Lola z Ludwinowa” Turskiego, sztuki patriotyczne – jak nieśmiertelny „Kościuszko pod Racławicami” Anczyca – kształtowały zbiorową wyobraźnię a piosenki zasłyszane na Rajskiej śpiewała krakowska ulica. Odbywały się tu liczne uroczystości patriotyczne – najliczniejsze, dla żołnierzy, podczas wojny polsko-bolszewickiej, zjazdy włościańskie, obchody związane z wydarzeniami historycznymi.

Pod koniec XIX wieku realność przy Rajskiej 12 należała do Stanisława Stachowskiego, później do Ferdynanda Targowskiego. Latem działała tu szkoła jazdy konnej, zimą wrotkowisko. Stały budynek ujeżdżalni zbudowano w roku 1904. W roku 1906 został on wynajęty Teatrowi Ludowemu prowadzonemu przez Franciszka Frączkowskiego – co pozwoliło na pewną stabilizację tej popularnej w Krakowie, istniejącej od 1900 roku  instytucji.

Pozbawiona komfortu sala liczyła około tysiąca miejsc – jak wspominał Wiktor Biegański, „Grywano w dużej prymitywnej sali, wyposażonej w najzwyklejsze ławki bez oparcia, zawsze wypełnionej po brzegi”. Frączkowski zamontował oświetlenie elektryczne, dodatkowe drzwi, urządził kilka garderób dla aktorów. W 1907 roku w pierwszych rzędach ustawiono fotele, dobudowano kilka lóż, zawieszono kurtynę. Mimo to recenzenci teatralni narzekali na brak urządzeń do zmiany dekoracji i małe rozmiary sceny. Publiczności te niedogodności nie przeszkadzały, ale przedsiębiorstwo nie prosperowało dobrze. Dyrektorzy a zarazem dzierżawcy budynku zmieniali się co kilka miesięcy – po Frączkowskim teatr prowadzili Tadeusz Pilarski, Adolf Poleński, Edmund Rygier, Stefan Turski i inni.

W roku 1908 dobudowano galerię, kanał orkiestrowy, zamontowano piece gazowe. W 1909 zamontowano aparaturę projekcyjną. Odtąd popołudniami działało tu kino Kosmos, wieczorami nadal działał teatr. W 1912 pomieszczenia wydzierżawił Związek Niewiast Katolickich. Po wykonaniu drobnego remontu urządzono w nim kino Excelsior, ale już po kilku dniach wybuchł pożar – spłonęła kabina operatorska, dach i część wnętrz. Związek Kobiet zrezygnował z dalszej dzierżawy. Targowski powierzył odbudowę Stanisławowi Walzowi, który wzmocnił i podwyższył ściany nośne, zamontował nowy dach, odnowił wnętrze. Zbudował też pochyłą podłogę. Usunięto scenę, pozostawiono przed ekranem podest dla orkiestry przygrywającej do filmów. Kolejno działały tu kina: Excelsior, Bajka, Corso.

W 1916 roku miasto wykupiło posesję przy Rajskiej 12. Zlecono Janowi Zawiejskiemu, budowniczemu gmachu Teatru Miejskiego (obecnego Teatru im. Juliusza Słowackiego) modernizację. Zawiejski przykrył dachem przestrzeń pomiędzy ujeżdżalną a dawnymi stajniami, w dawnych boksach dla koni urządzono szatnie, pokój inspicjenta, magazyn, rekwizytornię, pracownię krawiecką. Dobudowano hall kasowy, powiększono westybul i zascenie. Scena miała 6,5 m. głębokości, otwór sceniczny był na 6 m. szeroki. Przed sceną był kanał orkiestrowy, zbudowano loże boczne – po cztery z każdej strony sceny. Nowa fasada była skromna, ale wnętrza ozdobiono polichromiami autorstwa Jana Bukowskiego. Widownia liczyła prawie 800 miejsc.

W ten sposób stworzono warunki do działalności Miejskiego Teatru Ludowego (1916-1918) połączonego wspólną dyrekcją Adama Grzymały-Siedleckiego z Teatrem im. Juliusza Słowackiego. Prowadzenie pod wspólnym zarządem teatrów o odmiennej specyfice było trudnym przedsięwzięciem. Oba zespoły, wraz z pracownikami technicznymi, liczyły ok. 140 osób. W Teatrze Ludowym przy Rajskiej było 58 pracowników, w tym wielu znakomitych aktorów: Jadwiga Czechowska, Jadwiga Turowicz, Katarzyna Sawicka-Feldman (matka Krystyny Feldman), Adolfina Zimajer, Franciszek Frączkowski, Tadeusz Pilarski, Stanisław Przybyłowicz. Grano m.in. Damy i huzary, Pana Geldhaba A. Fredry, Zbójców, Intrygę i miłość F. Schillera, a nawet Dziady A. Mickiewicza.

We wrześniu 1918 rozdzielono dyrekcje. Miejski Teatr Ludowy zmienił nazwę na Miejski Teatr Powszechny, jego dyrektorem został Stanisław Jarniński, kierownikiem literackim Józef Wiśniowski, który w lutym 1921 roku, po śmierci Jarnińskiego, przejął dyrekcję. Działały w tym teatrze trzy działy: operetkowy, wodewilowy i dramatyczny, a w drugim sezonie także operowy. Mimo starań obu kierowników i zespołów, by obok utworów rozrywkowych popularyzować również ambitniejszy repertuar, dramat przegrał konkurencję z coraz bardziej popularnym repertuarem muzycznym. O upadku Teatru Powszechnego zdecydowała jednak przede wszystkim fatalna sytuacja finansowa.

W lipcu 1921 roku Miejski Teatr Powszechny zakończył działalność a budynek został przez miasto wydzierżawiony Krakowskiemu Towarzystwu Operowemu, które otworzyło przy Rajskiej 12 Miejski Teatr Opera i Operetka. Nastąpiła kolejna przebudowa: nad widownią zamontowano dodatkowe sklepienie poprawiające akustykę. Choć dzierżawa opiewała na lat dziesięć, z powodów finansowych Miejski Teatr Opera i Operetka zakończył działalność już po trzech sezonach. 

Po kolejnym remoncie  w budynku funkcjonowały, na zasadzie dzierżawy, teatry prywatne: w latach 1924-1926 Operetka „Nowości”, następnie Teatr Popularny Nowości (1926/1927), znów Operetka „Nowości” – wszystkie prowadzone na zmianę przez Tadeusza Polarskiego – ojca i Tadeusza Pilarskiego – syna (kierownikiem artystycznym teatru Popularnego był Jan Dobiesław, głównym reżyserem Antoni Piekarski). W latach 1928-1929 działał na Rajskiej przbyły z Łodzi teatr rewiowy GONG  Walerego Jastrzębca, wreszcie w latach 1929-1930 scena rewiowa Pantera Tadeusza Wesołowskiego a przez kilka miesięcy roku 1930 – operetkowy teatrzyk Wodewil prowadzony bez powodzenia przez zrzeszenie bezrobotnych artystów operetkowych.

W 1931 roku miasto zrezygnowało z dzierżawienia budynku prywatnym przedsiębiorcom teatralnym. Rozebrano widownię i scenę, w budynku urządzono na Miejską Salę Wystawową która jednak nigdy nie została uruchomiona. W ostatnich miesiącach przed wojną w pomieszczeniach przy Rajskiej urządzono magazyn dekoracji.

Podczas okupacji Niemcy przebudowali budynek na garaże. W 1945 roku zdewastowane pomieszczenia odremontowano i zamieniono na pracownie teatralne. W 1946 budynek został przekazany Miejskim Teatrom Dramatycznym, w skład których weszły połączone wspólną dyrekcją Teatr im. Juliusza Słowackiego i Stary Teatr. W 1949 Miejskie Teatry Dramatyczne zostały upaństwowione i przekształcone w Państwowe Teatry Dramatyczne. Upaństwowieniu uległ też majątek – a więc i budynek przy Rajskiej 12. W 1954 nastąpiła likwidacja Państwowych Teatrów Dramatycznych, a teatry : im. J. Słowackiego i Stary zostały rozdzielone. Budynek przy Rajskiej pozostał częścią majątku Teatru im. J. Słowackiego.

Wykorzystano materiały źródłowe (archiwalia i prasa krakowska), oraz : K. Nowacki, Dzieje teatru w Krakowie. Architektura krakowskich teatrów, Kraków 1982, Jan Michalik, Dzieje teatru  w Krakowie 1893-1915, t. III, Kraków 1987.