Karol Borowski (1886 - 1968)

Właściwie Karol Billauer. Klasę Dramatu przy Warszawskim Towarzystwie Muzycznym ukończył w 1907.

Debiutował 25 sierpnia 1907 w Teatrze Miejskim w Krakowie jako Maska XVIII w "Wyzwoleniu". W sezonie 1907/08 zagrał tam około 20 niewielkich ról. Grał w Krakowie m.in. Studenta ("Mściciel"), Sługę ("Meleager"), Baltazara ("Romeo i Julia"), Mieszka II ("Krakus"). Wystąpił też dwukrotnie jako Poeta w "Weselu". Zaangażowany przez A. Zelwerowicza do Łodzi, grał tam w 1908-10 szereg mniejszych i większych ról, m.in. Poetę ("Wesele"), Szczęsnego ("Horsztyński"), Clarence'a ("Ryszard III"). Dublował Wacława Nowakowskiego w roli tytułowej w prapremierowej inscenizacji "Irydiona". Zdaniem krytyki potrzebował "bardzo czujnej opieki reżyserskiej" ("Rozwój" z 18 wrzesnia 1908). Latem 1909 wraz z zespołem teatru łódzkiego występował w objeździe (Kalisz, Kutno, Łowicz, Tomaszów, Piotrków, Częstochowa, Lublin, Radom i Sosnowiec). W sezonie 1910/11 i 1911/12 grał w Teatrze Polskim w Poznaniu, a 1912/13 w Wilnie i z teatrem wilneńskim w Mińsku Litewskim i Kownie (maj 1913). W Wilnie debiutował jako reżyser ("Odrodzenie" z Mieczysławem Frenkielem - styczeń 1913, komedia "Poeci się żenią" - 6 lutego 1913). W sezonie 1913/14 był w Lublinie, gdzie po odejściu Andrzeja Lelewicza kierował teatrem od lutego do maja 1914. Był wówczas "niezwykle czynny od początku sezonu" (S. Kruk). Grał m.in. Ferdynanda ("Intryga i miłość") i Rodryga ("Cyd"); obie te sztuki reżyserował, a także wiele ówczesnych nowości, jak: "Łódź kwiatową", "Lekarza na rozdrożu", "Lilie", "Cyganerię warszawską", "Człowieka z budki suflera".

W lutym i marcu 1915 był z zespołem Aleksandra Zelwerowicza w Piotrogrodzie, od kwietnia tego roku w zespole Marii Przybyłko-Potockiej w Wilnie i w objeździe po Rosji. W 1915 został zaangażowany do Teatru Polskiego w Warszawie. W 1915-17 zagrał tam kilkanaście niewielkich ról, takich jak: Strach ("Kordian"), Kogut ("Niebieski ptak"), Tomasz ("Dziady"), Fenton ("Wesołe kumoszki z Windsoru"). Pierwszą jego pracą reżyserską w Warszawie był "Manekin" (13 listopada 1916) i odtąd reżyserował coraz częściej. Grał rzadziej (m.in. Lekarza w "Nie-Boskiej komedii"), w 1919-20 wystąpił też parokrotnie w Teatrze Małym; o roli Christophera Wellwyna w "Gołębim sercu", Jan Lechoń pisał: "Pan Borowski ma głos z natury nie kameralny, ostry i niesforny, nie umie rąk trzymać przy sobie". W tym okresie porzucił aktorstwo; odtąd występował z upodobaniem jedynie w nagłych zastępstwach, odgrywał wtedy swe role "z niesłychanym przejęciem" (J. Walden) i poświęcał im wiele uwagi. W 1916-31 reżyserował w Teatrze Polskim 76 sztuk (ilość premier w tym okresie - 220), a w Teatrze Małym – 30. W Teatrze Polskim reżyserował przede wszystkim sztuki współczesne, polskie i obce, w tym prapremiery "Polityki" (1919), "Białej rękawiczki" (1921), "Zmartwychwstania" (1922), oraz pierwsze sztuki Antoniego Słonimskiego i Marii Pawlikowskiej-Jasnorzewskiej: "Murzyn warszawski" (1928), "Lekarz bezdomny" (1930) i "Szofer Archibald" (1924), a także premier polskich wielu sztuk tłumaczonych. Z ważnych przedstawień wymienić należy jeszcze: "Wiele hałasu o nic" (1920), "Kupca weneckiego" (1921), "Dantona" Romaina Rollanda (1924; uważał go za najlepszą swoją pracę teatr.), "Artystów" (1929) i "Szwejka" (1930) - obie z głośnymi kreacjami Stefana Jaracza, "Cara Pawła I" (1926, wielka rola Kazimierza Junoszy-Stępowskiego) oraz "Wielki kram" (premiera światowa - 14 czerwca 1929). Po raz pierwszy w Warszawie wystawił sztukę Stanisława Ignacego Witkiewicza; z grupą pn. Elsynor (krótkotrwałą sceną eksperymentalną przy Teatrze Polskim) dał 29 grudnia 1921 w sali Teatru Małego prapremierę "Pragmatystów". Reżyserował też, w burzliwych okolicznościach, "Wariata i zakonnicę" wraz z "Nowym Wyzwoleniem" (Teatr Mały, 28 maja 1926). Wystawiał sztuki Jewreinowa, Shawa, Wilde'a, Crommelyncka oraz wiele lekkich komedii i fars polskich i tłumaczonych: Ruszkowskiego, Kiedrzyńskiego, Krżywoszewskiego, Caillaveta i Flersa, Henneąuina, Verneuilla, Montgomery'ego, Molnara. "Robił dosłownie wszystko. A robił dobrze i sprawnie" (Janusz Warnecki). Był "prawą ręką Arnolda Szyfmana i współtwórcą tradycji tej sceny" (J. Maśliński). Opuścił Teatr Polski w 1931 podczas kryzysu ekonomicznego i związanych z nim konfliktów w środowisku teatralnym (strajk aktorów). W sezonie 1931/32 był z ramienia ZASP-u kierownikiem artystycznym Teatru Miejskiego w Łodzi (wraz z Teatrem Kameralnym i Teatrem Letnim w Parku im. Stanisława Staszica). Realizował ambitny repertuar o zabarwieniu społecznym i politycznym, wystawił m.in. "Operę za trzy grosze", "Azefa", "Wieczór Trzech Króli", "Pana Geldhaba" (we własnej reż.), "Przedmieście" i "Śledztwo" (reż. J. Walden), "Pieśniarzy ghetta" i "Dybuka" (reż. A. Marek), "Sprawę Dreyfusa" (reż. E. Wierciriski) oraz "Mieszkanie Zojki" (reż. Z. Ziembiński). Sytuację finansową teatru miały ratować dość liczne sztuki komediowe i sensacyjne, wystawiane przeważnie na scenie kameralnej i letniej. W 1932-34 był w zespole Teatrów Miejskich w Warszawie; reżyserował w Teatrze Narodowym, Nowym i Letnim, m.in. "Most", "Keana", "Zemstę", "Marię Stuart" Fryderyka Schillera. Od kwietnia do września 1934 był przewodniczącym zrzeszenia aktorów Teatrów Miejskich. Od 1934 pracował na scenach TKKT, od 1936 w Teatrze Narodowym. Reżyserował także w Teatrze Polskim, Małym, Nowym, Letnim i gościnnie w Buffo. Był jednym z trzech (obok Aleksandra Zelwerowicza i Emila Chaberskiego) "najczynniejszych reżyserów wielkich scen stołecznych" (Stanisław Marczak-Oborski).

Oprócz współczesnych sztuk rozrywkowych, reżyserował m.in. "Poskromienie złośnicy", "Cyda", "Ludwika Xl", "Dowód osobisty", "Ależ to nie na serio", "Wieczór Trzech Króli", "Księżyc w żółtej rzece", "Lśniący Strumień". Ostatnią premierą Teatru Narodowego przed wojną było "Wesele Fonsia" w jego reżyserii (11 sierpnia 1939). Reżyserował także gościnnie w Poznaniu (m.in. "Cyrana de Bergerac" - Teatr Polski 1929, "Pierwszy legion" - Teatr Nowy sezon 1935/36), Katowicach (1936 i 1937, m.in. "Powrót mamy"), Bydgoszczy ("Śluby panieńskie", 1936), Wilnie (1936 i 1937, m.in. "Święty płomień", "Wesele Figara"), Łodzi (1937 i 1938, m.in. "Profesję pani Warren", "Cyrana de Bergerac") i we Lwowie (m.in. "U mety", 1938).

Zajmował się pracą pedagogiczną: w 1923-25 wykładał w Warszawie grę sceniczną w Oddziale Dramatu Konserwatorium, w 1926 uczestniczył w Zjeździe Nauczycielstwa Teatralnego, w sezonie 1931/32 zorganizował kurs dla aktorów przy Teatrze Miejskim w Łodzi. Od 1934 wykładał grę sceniczną i prowadził seminaria reżyserskie w Panstwowym Instytucie Sztuki Teatralnej; opiekował się warsztatami studentów reżyserii. Współpracował z filmem, m.in. w 1933 opracował scenariusz do "Dziejów grzechu" i dialogi do "Pod Twoją obronę".

Podczas okupacji niemieckiej ukrywał się w Skolimowie, Chylicach, Stefanowie i Marysinie. Tłumaczył z języka rosyjskiego książki o teatrze (nie zostały wydane). Jego przekład "Pracy aktora nad sobą" Konstantego Siergiejewicza Stanisławskiego z komentarzami Ireny Filozofówny krążył wówczas "po wszystkich komórkach teatru podziemnego i szkoły, był jedynym wartościowym podręcznikiem gry aktorskiej" (Schiller: "Teatr ogromny").

Od 15 września do 31 grudnia 1944 kierował Wydziałem Teatralnym Resortu Kultury i Sztuki PKWN w Lublinie. Od lutego 1945 do sierpnia 1946 był kierownikiem artystycznym Teatru Miejskiego w Lublinie; reżyserował m.in. "Lekkomyślną siostrę", "Artystów", "Ziemię nieludzką" i "Nadzieję"; prowadził też studio aktorskie przy teatrze. W sezonie 1946/47 był w Teatrze Polskim w Poznaniu, gdzie reżyserował m.in. "Rewizora", "Dwa teatry", "Wiele hałasu o nic". W 1947 "Rewizora" powtórzył w Teatrze Śląskim w Katowicach. W 1947 wrócił do Warszawy; już w maju tego roku reżyserował w Teatrze Polskim "Wilki i owce". W sezonie 1947/48 wystawił w Miejskich Teatrach Dramatycznych m.in. " Chorego z urojenia" (Teatr Rozmaitości) i "Dom kobiet" (Teatr Comoedia). W pierwszej połowie 1948 reżyserował gościnnie w Krakowie "Dom pod Oświęcimiem" (Stary Teatr) i "Obronę Ksantypy" (Teatr im. Słowackiego), a jesienią ego roku w Łodzi w Teatrze Powszechnym "Nadzieję" i "Lwa na placu" (wystawił go też w grudniu 1948 w Teatrze Dolnośląskim we Wrocławiu). W pierwszej połowie 1949 w Warszawie w Teatrze Polskim i Kameralnym reżyserował "Wrogów" i "Wiosnę w Norwegii", jesienią tego roku w Białymstoku "Moskiewski charakter", a w Bydgoszczy "Mazepę". W marcu 1950 wystawił gościnnie "W pewnym mieście" w Starym Teatrze w Krakowie.

Od kwietnia 1950 był kierownikiem artystycznym, a od sezonu 1950/51 do 30 kwietnia 1955 także dyrektorem Teatru Powszechnego w Warszawie. Reżyserował tu 15 sztuk, m.in. " Pana Geldhaba", "Moskiewski charakter", "Mirandolinę", "Imieniny pana dyrektora". Okres jego dyrekcji oceniany był jako niezbyt może atrakcyjny, ale na dobrym i wyrównanym poziomie artystycznym. W repertuarze znalazły się rzadko grywane, bądź zapomniane sztuki, m.in. "Synalek szlachecki" (w reż. B.), "Zagubiony list" (w reż. B. oraz T. Chmielewskiego), "Ruchome piaski" (w reż. J. Słotwińskiego). W 1954 reżyserował też gościnnie w Rzeszowie i Białymstoku. Po powrocie Arnolda Szyfmana do Teatru Polskiego w 1955, znalazł się tam po raz ostatni; reżyserował zaledwie trzy sztuki: "Rozbitków" i "Achillesa i panny" (1956) oraz "Kowala, pieniądze i gwiazdy" (1957). Reżyserował też w Białymstoku (1955, 1956), Gnieźnie (1956), Rzeszowie (1957), Krakowie ("Orzeł dwugłowy", Teatr im. Słowackiego 1957), Gdańsku ("Cyd", 1957), a w 1958 w Zielonej Górze i Jeleniej Górze. W 1958-60 był dyrektorem i kierownikiem artystycznym Teatru im. Jaracza w Łodzi. Zaprosił wtedy do współpracy literackiej Jana Kotta, próbował nowych interpretacji sztuk klasycznych ("Lekkomyślna siostra" i "Uciekła mi przepióreczka", obie we własnej reżyserii), wprowadził na scenę nie granego od 1814 "Świętoszka zmyślonego" Jana Baudouina (reżyseria wspólnie ze Stanisławem Łapińskim). Sukces odniosło przedstawienie "Wojny i pokoju" (1959, reżyseria wspólnie z Jerzym Waldenem). W 1959-61 był wykładowcą i prorektorem do spraw teatru PWSFTviT w Łodzi; przygotował tam dwa przedstawienia dyplomowe: "Uczone białogłowy" i "Ciotunię".

Po odejściu na emeryturę reżyserował gościnnie, m.in. "Pierwszy dzień wolności", "Wilki i owce" w Częstochowie (1960-61) oraz "Osobliwe zdarzenie" w Teatrze 7.15 w Łodzi (1961). W 1962 wycofał się z działalności teatralnej.

W sierpniu 1957 obchodził w Sopocie jubileusz pięćdziesięciolecia pracy artystycznej, a 17 mara 1967 w Teatrze Polskim w Warszawie sześćdziesięciolecia pracy i 80 rocznicę urodzin. Poświęcono mu wówczas osobny numer "Kalendarza Teatru Polskiego" 1966/67.

W ZASP-ie był w 1926 członkiem Sekcji Pedagogicznej, w 1944 przewodniczącym Sądu Koleżeńskiego; od 1961 - członkiem zasłużonym.

Sporadycznie drukował artykuły o tematyce teatralnej i wypowiadał się w ankietach, m.in. "Przeglądu Warszawskiego" (1925 z. 42), "Po prostu" (1957 nr 13), "Polityki" (1959 nr 43), "Teatru" (1962 nr 5). W rękopisie pozostawił wspomnienia z lat okupacji.

Jego repertuar cechowała wielka różnorodność, od sztuk awangardowych po drugorzędne farsy, choć wyraźnie przeważały współczesne i klasyczne sztuki o charakterze realistycznym. Wyróżnić należy, rzadką przed wojną, skłonność do sztuk ros.: "Dzieci Waniuszyna" (1917), "To, co najważniejsze" (1923), "Wiera Mircewa" (1923), "Okręt sprawiedliwych" (1925), "Car Paweł I" (1926), "Rewizor" (1929), "Iwan Groźny" (1932), "Ten, którego biją po twarzy" (1933). A po wojnie m.in.: "Wilki i owce", "Wrogowie", "Ożenek", "Rewizor", "Panna bez posagu", "Synalek szlachecki", "Niespokojna starość". Uważano go za specjalistę od tego repertuaru.

Największe sukcesy odniósł przed wojną w Teatrze Polskim i Teatrze Narodowym, kiedy "umiał doskonale utrafić w gust i zainteresowania widowni" (Stanisław Marczak-Oborski), choć "niejednokrotnie jego wysiłki rozpraszały się w powszednim, użytkowym repertuarze" (Warnecki). Ambicje dyrektorskie ujawniły się najwyraźniej podczas obu pobytów w Łodzi, choć i warszawski Teatr Powszechny solidnie prowadzony w epoce socrealizmu uznawano za "teatr niedoceniony" (Jakub Sokołowski).

Był synem Michała Billauera, sztukatora, i Eleonory Aleksandry z Goldbergów, krawcowej, bratem - Zofii Węgierkowej, mężem - Janiny Martini, właściwie Janiny Mikołajczyk (od ok. 1948).

Nagrody i odznaczenia:
1961 - Wrocław - II Wrocławski Festiwal Teatralny - nagroda za najlepsze przedstawienie teatru terenowego w woj. katowickim: "Uciekła mi przepióreczka..." Stefana Żeromskiego w Teatrze Dramatycznym im.Adama Mickiewicza w Częstochowie.
1967 - Odznaka 1000-lecia.

Źródła: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego, E-teatr, FilmPolski

Opracowała Edyta Kosik, Ryszard Klimczak
Dziennik Teatralny