MIeczysław Limanowski (1876-1948)

Na początku wieku przebywał w Paryżu, tam uległ fascynacji teatrem pozaeuropejskim, zwłaszcza aktorstwem Saddy Yacco i jawajskim wayangiem. W tym czasie opublikował też pierwsze artykuły teatralne (m.in. krytyczna recenzja z Dziadów w inscenizacji Wyspiańskiego) i geologiczne (na temat geologii Tatr, gór Sycylii i Alp). W latach 1899–1903 był prywatnym nauczycielem Stanisława Ignacego Witkiewicza, pozostając zarazem pod silnym wpływem jego ojca. W roku 1908 uzyskał w Szwajcarii tytuł doktora geologii. W roku 1910 został wykładowcą Wolnej Wszechnicy Polskiej w Warszawie. W okresie przed wybuchem I wojny światowej prowadził intensywną działalność teatralną, jako członek sekcji teatralnej Towarzystwa Dziennikarzy. Publikuje wówczas nowatorskie projekty inscenizacji (Krakus na arenie cyrkowej, 1914), a także recenzje teatralne w tygodniku „Prawda". Wiosną 1915 obejmuje kierownictwo Teatru Powszechnego w Warszawie, gdzie wraz z Aleksandrem Zelwerowiczem wystawia Cyda w parafrazie Stanisława Wyspiańskiego (8 V 1915) – przedstawienie ponosi klęskę, której przyczyną, jak przyznawał po latach, było jego zbyt małe doświadczenie praktyczne, związane przede wszystkim z nieumiejętnością utrwalania zdobyczy z prób. Po wybuchu I wojny światowej, 23 czerwca 1915, jako obywatel Austro-Węgier otrzymał nakaz wyjazdu do Rosji.

Od 27 września przebywał w Moskwie, gdzie od stycznia 1916 brał udział w próbach do przedstawienia Wieś Stiepańczykowo wg Fiodora Dostojewskiego w Pierwszym Studio Moskiewskiego Teatru Artystycznego. Uległ wówczas wpływom Konstantego S. Stanisławskiego, od którego przejął bardzo wiele idei, terminów, poglądów nasycając je zarazem własną myślą i oryginalnym sposobem rozumienia. To on przyprowadził Stanisławskiego na przedstawienie do Teatru Polskiego działającego w Sali Teatru Kameralnego Aleksandra Tairowa, gdzie m.in. poznał go Juliusz Osterwa. W Moskwie był też związany z kręgiem rosyjskich intelektualistów (m.in. Wiaczesław Iwanow, Nikołaj Bierdiajew), w tym także z osobami o zainteresowaniach ezoterycznych. Tu powstały jedne z jego najważniejszych tekstów (Rok polski i dusza zbiorowa, 1916), tu także rozpoczął „seanse" nad Dziadami Adama Mickiewicza z grupą młodzieży (m.in. Józef Poręba, Halina Kaciska, późniejsza Gallowa). Prace te kontynuował po powrocie do Polski, zakładając w Warszawie Pierwsze Studio Sztuki Teatru im. Adama Mickiewicza (1919), które stało się zalążkiem Reduty. Limanowski był współtwórcą jej ideologii i programu, do którego wprowadzał elementy ezoteryczne. Rozwijał go też praktycznie jako osoba w znacznej mierze odpowiedzialna za pracę wewnętrzną i kierująca zajęciami analitycznymi. Z tego okresu pochodzi jego manifest Sztuka aktora (1919). W sezonie 1924/25 był współdyrektorem Reduty, kierował też jej objazdem w roku 1924. W roku 1925 razem z Redutą przeniósł się do Wilna, gdzie działał także jako reżyser (m.in. inscenizacja Wesela według oryginalnej interpretacji i koncepcji przestrzennej).

W roku 1926 mianowany profesorem Uniwersytetu Stefana Batorego w Wilnie, co (wraz z kryzysem, jaki dotknął zespół Reduty) spowodowało czasowe zawieszenie współpracy w latach 1927–1929. Od roku 1929 ponownie stały współpracownik Instytutu Reduty, od roku 1932 jego kierownik, odpowiedzialny za prace wewnętrzne, laboratoryjne. Równolegle pozostawał wykładowcą uniwersytetu w Wilnie, był też stałym recenzentem tamtejszego dziennika „Słowo". Po wybuchu II wojny światowej pozostał w Wilnie. Za rządów władzy litewskiej w roku 1940 pisał recenzje do „Gazety Codziennej" i prowadził działalność teatralną, pracując z młodzieżą nad Dziadami. W okresie okupacji sowieckiej, pozbawiony pracy cierpiał nędzę i głód, pojawiły się nawet pogłoski o jego chorobie psychicznej i śmierci (dotarły one także do Osterwy). Wbrew nim ocalał i w roku 1945 wraz z innymi profesorami wileńskimi został repatriowany do Torunia, gdzie został profesorem geologii Uniwersytetu Mikołaja Kopernika. Osłabiony przeżyciami wojennymi, nie zdołał zrealizować planów współpracy z Osterwą i wznowienia działalności teatralnej. Zmarł 25 stycznia 1948, pół roku po Osterwie.

Przez długie lata jego rola w życiu teatralnym i w rozwoju myśli teatralnej w Polsce była niedoceniana i pomniejszana (pisano o nim jako fantaście, dziwaku, nieledwie szaleńcu). Dopiero w II połowie XX wieku, dzięki badaniom Zbigniewa Osińskiego oraz dokonaniom i jednoznacznemu, otwartemu odwoływaniu się do tradycji Limanowskiego przez Włodzimierza Staniewskiego oraz Wacława Sobaszka i jego współpracowników z Teatru Wiejskiego „Węgajty", stopniowo zrozumiana i doceniona została stworzona przez Limanowskiego oryginalna, holistyczna i ekologiczna wizja kultury, w której teatr odgrywać miał istotną rolę jako centralna instytucja życia duchowego i społecznego. Limanowski odegrał także znaczącą rolę w twórczości Grotowskiego, dla którego szczególne znaczenie miał tekst Sztuka aktora, poznany wcześnie, prawdopodobnie przez pośrednictwo Haliny Gallowej. Do zawartej w nim koncepcji sztuki aktorskiej jako dramatycznej i bezpośredniej odpowiedzi na impulsy oraz konieczności ujmowania jej w czytelne struktury odwoływał się Grotowski wielokrotnie, zwłaszcza w okresie Sztuki jako wehikułu.