Przewodnik po meandrach rosyjskiego teatru

Katarzyna Osińska jest profesorem w Instytucie Slawistyki Polskiej Akademii Nauk. Do jej głównych zainteresowań należy teatr rosyjski XX wieku, a w szczególności nurt studyjny i laboratoryjny. Wiele z opublikowanych przez nią książek zostało docenionych prestiżowymi nagrodami, w tym także dzieło będące przedmiotem tej recenzji. „Teatr rosyjski XX wieku wobec tradycji" został ogłoszony „Teatralną książką roku 2010" przez Polski Ośrodek Międzynarodowego Instytutu Teatralnego ITI.

Autorka w swojej publikacji bada ciekawy okres w historii teatru rosyjskiego – jest on burzliwy i nadzwyczaj płodny artystycznie. Mimo to, jest to czas słabo znany polskiej kulturze, a ilość publikacji na ten temat – mocno ograniczona. Stąd książka Katarzyny Osińskiej uzupełnia lukę informacyjną i stanowi doskonały zaczątek do dalszych badań nad teatrem rosyjskim XX wieku.

Pierwszy rozdział książki dotyczy studiów i laboratoriów oraz ich ewolucji. Za prekursora i osobę, do której programu odwoływać się będzie rzesza twórców, można uznać Meyerholda. Jego wkładu w rozwój rosyjskiego teatru nie da się przecenić. Stworzył on nowe rozumienie teatru, teatru „dużego", ponad podziałami, reżyserskiego. Eksperyment oraz praca w małych organizmach, studiach już na stałe zagości w tradycji teatru rosyjskiego. Nie jest jednak ta tradycja prostą kontynuacją, często to bunt, zerwanie, transformacja czy nawet wypaczenie. Nie można tutaj pominąć także roli Stanisławskiego, drugiego mistrza, którego echa dokonań można dopatrzeć się w niemal każdym ważniejszym dziele epoki.

Następnie autorka zajmuje się przeglądem ewolucji awangardy w teatrze rosyjskim i radzieckim. Wskazuje na otwartość poszukiwań, dialog z różnymi dziedzinami sztuki, zwłaszcza z malarstwem. Teatr rosyjski w tym okresie jest bardzo nowatorski, nawet na tle dokonań europejskich, głównie dzięki działalności Meyerholda i Aleksandra Tairowa. Kolejne dziesięciolecia jednak nie są łaskawe dla wszelkich eksperymentów, gdyż mogą burzyć jeden ład, jedną estetykę ustaloną przez Partię. Kształtuje się swoisty mit artysty awangardowego, którego postrzega się jako chuligana, czerwonoarmistę czy w końcu – ofiarę i męczennika. Katarzyna Osińska pieczołowicie poszukuje śladów dawnej awangardy u kolejnych twórców. Odnajduje je w przedstawieniach Nokołaja Ochłopkowa czy chociażby w sławnym Teatrze na Tagance.

Publikacja traktuje jednak nie tylko o zjawiskach, które moglibyśmy zaliczyć do mainstreamu teatralnego. Osińska cały rozdział poświęca na wnikliwą analizę ekscentryzmu, pantomimy i udowadnia, że te zjawiska, mimo iż najczęściej nie znane szczerszej publiczności, wręcz lokalne i krótkotrwałe, miały wielki, niejednokrotnie nieuświadomiony wpływ na rozwój teatru. Potrzeba sztuki „hiperbolicznie brutalnej" kierowała poczynaniami grupy Feks, pojawiają się próby powrócenia do biomechaniki Meyerholda. Jednak najciekawszym zjawiskiem wydaje się ekscentryzm metafizyczny grupy Derevo. Ta komuna czy wręcz sekta prowadząca niemal klasztorne życie, ukazuje w swych spektaklach świat, w którym każdy może się odnaleźć, tworzy przestrzeń bezpieczną w swej żywiołowości i odpowiada na potrzebę akceptacji człowieka. Autorka wskazując na zjawiska lokalne pokazuje drogi inspiracji i zachęca do dalszych, samodzielnych poszukiwań.

W dalszej części pracy pokazuje zmagania rosyjskich twórców z dziedzictwem, konkretnie – ze spuścizną Czechowa. Od ponad stu lat reżyserowie borykają się z pytaniem jakim językiem go przedstawić: jak zespolić to, co konkretne z tym, co ponadczasowe, detal z tym, co ogólne. Niektórzy wręcz posuwają się do stwierdzenia, że dla Czechowa należy stworzyć nową teatrologię, nowy teatr zupełnie niepodobny do niczego, co powstało. Inni sądzą, że Czechow już kończy swój żywot, że jego utwory czekają na nowy język i nową tradycję, a póki co trzeba go „odstawić". Trudna miłość dzieli twórców i pisarza, sami reżyserzy nazywają go „okrutnym Czechowem".

Druga część książki dotyczy dwóch współczesnych twórców, ich inspiracji i ewolucji jaka się w nich dokonała. Pierwszy z nich – Lew Dodin, sam nazywa się spadkobiercą Meyerholda i Stanisławskiego. Tutaj Osińska zastanawia się nad kwestią dziedziczenia tradycji – jak do świadomości potomków przenikają doświadczenia poprzedników. W końcu nie było między nimi żadnego bezpośredniego kontaktu. Autorka przedstawia metodę pracy Dodina, wskazuje na przyczyny sukcesu jego spektakli, szczególnie na Zachodzie. Nie boi się także krytyki i podkreśla mankamenty niektórych rozwiązań, np. zbyt jednoznaczny przekaz niektórych spektakli.

Anatolij Wasiljew, drugi z przedstawianych reżyserów, nazywany jest przez Osińską „nowatorem w dialogu z tradycją". Zwraca on wielką uwagę na słowo, chce uczynić je przezroczystym i wydobyć to, co w nim ukryte. Tworzy on teatr struktury i wypracowuje własną, oryginalną technikę pracy. Jego sztuka, często oparta na przeciwieństwach, jest mocno zakorzeniona w filozofii, odsyła do tego, co ponadzmysłowe.

Tak w wielkim zarysie można naszkicować ogrom tematów i problemów poruszanych w książce Katarzyny Osińskiej. Jej celem było ukazanie ewolucji tradycji teatru rosyjskiego XX wieku i to zadanie zostało niewątpliwie zrealizowane. Publikacja jest poparta bogatą bibliografią ale przede wszystkim wnikliwym własnym doświadczeniem. Autorka korzysta nie tylko z polskich materiałów ale regularnie bada rosyjskie archiwa i biblioteki, a także ogląda spektakle. Książka Osińskiej jest ważna także dlatego, że przybliża do wypełnienia luki, jaką jest nieznajomość tego okresu w polskiej kulturze. Jej praca otwiera nowe pola poszukiwań i staje się doskonałym przewodnikiem po meandrach rosyjskiego teatru XX wieku.

Publikacja badaczki jest nazywana podręcznikiem i choć sama autorka odżegnuje się od tego określenia wskazując chociażby na osobisty wybór i własne spojrzenie na rozwój teatru rosyjskiego XX wieku, to jednak nosi ona znamiona „małej encyklopedii", chociażby przez wielką ilość zgromadzonych faktów, miejsc, nazwisk, nurtów. Ważny jest także sposób prowadzenia narracji – Osińska zachęca zarówno znawcę, jak i osobę mniej obeznaną z materią teatru, gdyż praca napisana jest językiem przystępnym, bez przytłaczania nadmiernie fachową terminologią. Książka Katarzyny Osińskiej może stać się inspiracją do samodzielnych poszukiwań w bogatej tradycji rosyjskiego teatru XX wieku.