Znaleźć sens

Jak radzić sobie z obniżonym nastrojem? Z poczuciem braku sensu? Z zagubieniem?

W przedziwny sposób najlepszą odpowiedzią na splin okazuje się w moim przypadku – więcej splinu. Czy to ten arcymistrzowski, paryski, w wykonaniu Baudelaire'a. Czy to ten z dalekiej Północy, którym zachwycił mnie ostatnio Fosse. Więcej propozycji lektur z tego gatunku – lektur melancholijnych, cichych jak zima, znajdziecie w artykule 7 książek o przemijaniu, które musisz przeczytać tej jesieni.

A gdyby tak inaczej? Poszukać wyjaśnień. Nowych dróg. Odwrócić głowę w kierunku filozofów. Tytanów myśli. I dać się prowadzić.

Książki o poszukiwaniu sensu
Mam tu książki, które pomogą wam zadbać o psychikę. Poszerzą myślowe horyzonty. Zachęcą, by skupić się na wnętrzu. I pomogą zrozumieć świat, w którym przyszło nam żyć.

- „Na szczytach rozpaczy", Emil Cioran (Aletheia)

Mieliśmy ominąć splin. A tu rozpacz – i to w dodatku jej szczyty. Ale, ale – odkrycie pustki może być ratunkiem.
Tak przynajmniej twierdził Emil Cioran, rumuński filozof, w którego pracach, choć przesiąkniętych pesymizmem, odnaleźć można siłę. „Na szczytach rozpaczy" to debiutancka publikacja Ciorana, napisana przez 22-latka, za którą otrzymał Nagrodę Fundacji Królewskiej. Książka zrodzona ze straszliwej bezsenności. Debiut myśli wybitnego intelektualisty, nazywanego Nietzschem XX wieku, którą rozwijał przez następne lata – skupionej wokół rozpoznania życia jako cierpienia i wspomnianej koncepcji ratunku przez odkrycie pustki.
„Cioran szuka prawdy, i wcale przy tym nie wie, do czego go ta prawda – o ile ją odkryje – przywiedzie; nie wie, czy ta prawda go »wyzwoli«. A jeśli go zniszczy? Cóż, gdyby tak miało być – to trudno...", pisał o książce Ireneusz Kania.
Pozory wiedzy i wiary zastępuje tu tragiczne zbawienie – pewność, że zbawienia nie ma.

Filozofię Ciorana nazwać można filozofią odrzucenia. „Odrzucenie było u mnie zawsze silniejsze niż entuzjazm" – powie zresztą sam. Spotkanie z nią warto zacząć od „Na szczytach rozpaczy", zaczątku słynnego Cioranowskiego „radosnego pesymizmu".

- „Reguły na czas chaosu", Tomasz Stawiszyński (Znak Literanova)

Filozofia z nieco niższym progiem wejścia. Przystępniejsza, bo zawężona do 11 zasad. W żadnym wypadku nie jest to jednak pop-filozofia. „Reguły na czas chaosu", jak każda książka w dorobku Stawiszyńskiego, to pozycja pełnowartościowa.

„Fundamentalną ludzką potrzebą, a zarazem warunkiem możliwości sensownego działania jest rozumienie" – twierdzi Stawiszyński. Zwłaszcza teraz, gdy naszą codzienność opisuje słowo, zdawałoby się, zapomniane, historyczne: wojna. W czasach, jak sugeruje tytuł, powszechnego chaosu.

Stawiszyński apeluje do nas: „przestań się oburzać", „nie ulegaj polaryzacji", „przedkładaj myślenie nad działanie", „czytaj książki", „nie szukaj pewności".

„Reguły na czas chaosu" to głos rozsądku w rozemocjonowanym świecie. Zachęta, by nie dać się uwieść apokalipsie. By ograniczyć dostęp do mediów społecznościowych. Podpowiedź, gdzie szukać sensu. Jak nie dać się uwieść manipulacjom i jak kultywować konflikt w sobie, zamiast przenosić go na zewnątrz. Przypomnienie, by wziąć głęboki wdech. I – jak już wspomniałem – spróbować zrozumieć.

- „Szczeliny istnienia", Jolanta Brach-Czaina (Dowody)

Wspomniany powyżej Tomasz Stawiszyński nazwał tę książkę „jedną z najważniejszych polskich książek filozoficznych lat dziewięćdziesiątych, czy raczej jednak z najważniejszych książek filozoficznych w ogóle".

Co to znaczy, że jestem? Że ktoś jest? Że coś jest? W centrum rozważań Jolanty Brach-Czainy stoi egzystencjalny konkret. „Podstawę naszego istnienia stanowi codzienność", twierdzi. Drobiazgi. Codzienna krzątanina. Wysiłek każdego z nas. Wysiłek kobiety (nie bez powodu książkę nazwano „biblią feminizmu").

Pracowanie. Gotowanie. Jedzenie. Sprzątanie. Mycie się. Zasypianie. Wstawanie. Trwanie. Wszystko – z pozoru – jednowymiarowe. „Wiemy przecież, że nie każda czynność jest znakiem i nie każde zdarzenie rozświetla wartości. Przyjmujemy, że oprócz rzadkich zdarzeń niezwykłych, które domagają się uwagi, istnieć też musi tło egzystencjalne, szara codzienność, o której lepiej nie myśleć. Nie ma o czym", pisze autorka i zaraz wyjaśnia: nic bardziej mylnego.

Jolanta Brach-Czaina dostrzega egzystencjalny sens w każdej otaczającej nas rzeczy. Opowiada, jak istniejemy w codzienności.

„Szczeliny istnienia" to książka wyjątkowa. Uznawana za arcydzieło. To nie tylko filozoficzna precyzja, ale i wyjątkowa, wręcz poetycka fraza.

- „Wewnętrzny Bóg. Wybrane pisma o oświeceniu", Aldous Huxley (Aletheia)

Większość z nas zna Huxleya wyłącznie jako autora „Nowego wspaniałego świata". Względnie – „Wyspy". A przecież jego eseistyczna działalność dorównywała (a zdaniem niektórych prześcigała) jego beletrystyczne dokonania.

Z biegiem lat Huxley, niegdyś znany agnostyk i kpiarz, coraz bardziej angażował się w tematykę religijną. Finalnie uchodził wręcz za mistyka. Zamiast jednak szukać ukojenia w zorganizowanej religii, poszukiwał Boga wewnętrznego. W poszukiwaniach tych nie stronił od narkotyków, zwłaszcza od meskaliny, czego wyraz dał w „Drzwiach percepcji", późniejszej biblii hipisów wszelkiej maści.

Warto dodać, że korzystanie z narkotyków jako drogi na skróty do duchowej świadomości doprowadziło do tarć między Huxleyem a Prabhavanandą, guru pisarza, który potępiał eksperymenty swojego ucznia ze środkami, które miały służyć oświeceniu. Trudno stwierdzić, by był w tym skuteczny. Według słynnej anegdoty na łożu śmierci niezdolny do mówienia Huxley miał napisać na kartce prośbę do swojej żony: „LSD, domięśniowo, 100 mg".

„Wewnętrzny Bóg. Wybrane pisma o oświeceniu" to wybór esejów, w których Huxley skupiał się na poszukiwaniu wyższego Ja, spotkań z boskością (absolutem). To 20 tekstów poświęconych próbie wyjścia poza ograniczenia naszej jaźni i poznania owej „ostatecznej rzeczywistości".

Pozycja dla osób, którym mistyczne poszukiwania nie są obce.

- „Filozofia dla zabieganych. Mała książeczka o wielkich ideach", Jonny Thomson (Insignis Media)

Najobszerniejsza pozycja w zestawieniu. I, zdaje się, najlżejsza. Doskonały punkt wyjścia (czy też wejścia). Przepustka do świata Kantów, Heideggerów i Schopenhauerów.

Książka Jonny'ego Thomsona, wykładowcy filozofii na Uniwersytecie Oksfordzkim, to przewodnik po świecie największych myślicieli – od starożytności po współczesność. Od Platona i Arystotelesa, Sartre'a i Nietzschego, po Kierkegaarda, de Beauvoir i Fukuyamę. Po drodze spotkamy Kafkę, Orwella, Huxleya, Prousta, Becketta czy Asimova. A nawet – Thanosa i Jokera.

Króciutkie rozdziały, które możemy połknąć w dwie minuty, nie dają prostych odpowiedzi. Zamiast tego zachęcają do myślenia, inspirują do zgłębiania tematu, do pogłębiania wiedzy. Czytanie „Filozofii dla zabieganych" powinniśmy potraktować jako zarzucenie wędki w świat myśli.

Thomson otwiera przed nami świat tytanów myśli, którzy kształtowali rzeczywistość w ostatnich tysiącleciach. Prowadzi nas przez zagadnienia takie jak etyka, filozofia egzystencji, sztuka, społeczeństwo, religia i metafizyka, literatura i język, nauka i psychologia czy polityka i ekonomia.

Chciałoby się powiedzieć: każdy czas jest dobry, by zrobić pierwszy krok w kierunku poznania. Ten wydaje się jednak wyjątkowo odpowiedni. Na polskim rynku właśnie pojawiła się druga książka Thomsona, „Wielkie idee dla zabieganych", bezpośrednia kontynuacja omawianej tu książki, w której autor opowiada o 150 przełomowych koncepcjach, które zmieniły świat.

Jakie książki przeczytać, gdy czujesz się zagubiony?

- „Nadając sens. Rozmowy o świadomości, moralności i przyszłości", Sam Harris (Filia)

Popularność tej książki (i chyba nie mówię tu wyłącznie o swojej bańce) była w istocie zaczynem do napisania tego tekstu.

Sam Harris jest filozofem i neurobiologiem. A także autorem podcastu, którego każdy odcinek pobiera ponad milion osób. „Nadając sens" to zapis kilkunastu najlepszych rozmów z tegoż, dysput z najwspanialszymi umysłami współczesnego świata, między innymi z Danielem Kahnemanem, Timothym Snyderem, Nickiem Bostromem i Glennem Lourym. Wspólnie prowadzą nas przez tematy od natury świadomości i wolnej woli przez politykę i ekstremizm po życie etyczne. Harris objawia przed nami swoje umiejętności rozmówcy zdolnego do wyjaśniania złożonych idei.

„Cóż za wspaniały głos rozumu w czasach jego utraty. Co za piękny przykład twórczej, otwartej światopoglądowo rozmowy w czasach plemienności i wszelkich polityk tożsamości. Jaka odwaga myślenia, zadawania pytań i szukania odpowiedzi w dobie kultury uzależnionej od oburzenia. Bat na pokrętną logikę. Dyskusja, w której dla poznania i zrozumienia wzmacniasz argumentację przeciwnika" – tak o książce Harrisa pisał niedawno Marcin Meller. I trudno się z nim nie zgodzić.

Lektura „Nadając sens" to intelektualna przygoda. Ćwiczenie dla mózgu. Próba zrozumienia zawiłych treści: świadomości, tożsamości, bytu, Boga, praw fizyki, wreszcie – globalnego neuronalnego korelatu świadomości.

Warto próbować.

- „Istoty ulotne. Opowieści psychoterapeutyczne", Irvin David Yalom (Czarna Owca)

Na koniec książka o nieco innym charakterze. Irvin David Yalom nie para się filozofią. Jest za to wybitnym psychiatrą i psychoterapeutą, jednym z najważniejszych i najbardziej wpływowych przedstawicieli nurtu egzystencjalnego w psychoterapii, a „Istoty ulotne", podobnie jak poprzednie pozycje, bez wątpienia służą zrozumieniu.

Ogromna wiedza, zdobyta dzięki kilkudziesięcioletniej praktyce psychoterapeutycznej – to jedno. Literacki talent – to drugie, i to być może on stoi za tak spektakularnym sukcesem książek Yaloma.

W swoim drugim zbiorze opowiadań terapeutycznych Yalom skupia się na nieuchronności śmierci – i lęku przed nią. Autor opisuje relacje z ważnymi dla siebie pacjentami, dla których swoistym spoiwem okazuje się pojawiający się tu i ówdzie motyw przemijania.

Jak uznać śmierć? Takie pytanie stawia przed nami Yalom. Jak – za jej sprawą – dojść do przejmującego poczucia ważności życia? Jak przeżyć je w wartościowy sposób i jak radzić sobie z perspektywą jego nieuchronnego końca?

Sporo tu filozofii Marka Aureliusza, odwołań do jego „Rozmyślań". Sporo więc stoickiej koncepcji życia.

„Istoty ulotne" stanowią testament twórczy Irvina D. Yaloma. Warto spędzić z nimi najbliższe tygodnie – nawet jeśli nie zetknęliście się poprzednio z twórczością amerykańskiego terapeuty.
__

Zdrowie psychiczne: gdzie szukać pomocy?
Jeśli znajdujesz się w kryzysie zdrowia psychicznego, nie bój się poprosić o pomoc. W Polsce działa bezpłatny telefon zaufania dla dorosłych w kryzysie emocjonalnym, nr: 116 123 (pon.-pt., od 14 do 22), a także bezpłatny telefon zaufania dla dzieci i młodzieży, nr: 116 111 (całą dobę, 7 dni w tygodniu). Możesz również skorzystać z bezpłatnej linii wsparcia dla osób po stracie bliskich, nr: 0 800 108 108 (pon.-pt., od 14 do 22).

W sytuacji bezpośredniego zagrożenia życia zadzwoń na numer alarmowy 112.

800 70 2222 – Centrum Wsparcia Dla Osób Dorosłych w Kryzysie Psychicznym – 24/7
800 120 002 – Niebieska linia dla osób doświadczających przemocy – 24/7
800 12 12 12 – Dziecięcy Telefon Zaufania Rzecznika Praw Dziecka – 24/7
800 111 123 – Tumbo Pomaga – pomoc dzieciom i młodzieży w żałobie – pon-pt 12:00–18:00
Artykuł po raz pierwszy ukazał się w 2023 roku.