Typ sceny średniowiecznej, pomost otwarty z jednej lub trzech stron i przedstawiający jedno miejsce akcji związane z konkretnym epizodem. Ustawione obok siebie mansjony tworzyły ciąg "stacji", pomiędzy którymi wędrowali aktorzy grający główne role. W pełnym kształcie scena mansjonowa występowała w przedstawieniach organizowanych w miejscach publicznych, pierwotnie przede wszystkim w misteriach, gdzie mansjony wyznaczały kolejne etapy Męki pańskiej; później wykorzystywano je też w miraklach. Mansjony posiadały niekiedy rozbudowane dekoracje, często o charakterze alegorycznym.

ak
Źródło: Słownik teatru

Odmiana dramatu, w której występuje tylko jedna postać mówiąca, zwracająca się do partnera (zazwyczaj wyimaginowanego, rzadziej obecnego na scenie) lub do publiczności. Rozbudowany monolog tej postaci to najczęściej opowieść o jej przeżyciach, z licznymi elementami lirycznymi ii dramatycznymi (pozorny dialog, wydarzenia odgrywane jako rodzaj czynnego wspominania). Często pojawiają się w nim partie refleksyjne, a także prezentujące opinie postaci na różne tematy, łącznie z aktualnymi wydarzeniami politycznymi i spolecznymi. Monodram ma bowiem tendencję do wykorzystywania konwencji różnorodnych występów i wystąpień solowych, począwszy od wykładu i przemówienia, przez monolog satyryczny, na lirycznym wyznaniu kończąc. W teatrze dramatycznym pojawił się w XVIII wieku, ale szczególną popularność zyskał dopiero w XX w. ak Źródło: Słownik teatru

(z gr. epeisódion – wejście (aktorów), fr. épisode, ang. episode, niem. Episode, hiszp. episodo, ros. епизод)
1. Część tragedii greckiej między występami chóru (stasimonami); epizody zawarte były między prologiem, parodosem (pieśnią wejściową chóru) a eksodosem (pieśń wyjściowa chóru). Epizod jest partią dialogową tragedii wygłaszaną przez aktorów w postaci stychomytii lub tyrad.
2. W literaturze epilogiem nazywany jest fragment utworu nie związany bezpośrednio z akcją główną, stanowiący pewną samodzielną całość o charakterze akcji wtrąconej.
3. W dramacie wątki epizodyczne mimo, że zawierają akcję poboczną, stanowią integralną część fabuły i intrygi.

ak
Źródło: Słownik terminów teatralnych

(fr. pièce didactique, ang. didactic play, niem. Lehrstück, hiszp. obra didáctica, ros. пьеса дидактическая)

Utwór dramatyczny napisany w celu przekazania widzowi pewnej tezy moralnej, filozoficznej lub politycznej, z której odbiorca powinien wyciągnąć naukę dla swego życia prywatnego albo publicznego. (Charakter dydaktyczny posiadają zwykle sztuki przeznaczone dla młodzieży i dla dziecięcej publiczności teatru lalkowego.)
Istnieją również utwory dramatyczne pisane specjalnie w celach kształceniowych doskonalenia warsztatu i umiejętności interpretacji tekstu) dla aktorów (np. tzw. Lehrstücke B. Brechta: Wyjątek i reguła. Decyzja).

ak
Źródło: Słownik terminów teatralnych

Motyw lub ich zespół , który obok wyrażonego dosłownego sensu ma wbudowany ukryty, właściwy sens przenośny, rozszyfrowany przez samego autora. Niekiedy możliwy do odczytania dzięki znajomości pewnych konwencji kulturowych i wyobrażeń społecznych. Alegoria jest zasadą kompozycyjną wielu gatunków dydaktycznych: bajki, przysłowia, przypowieści. Przedstawienia alegoryczne występowały już w sztuce antyku, alegoria była powszechna w literaturze i sztuce do końca XVIII wieku. W czasach romantyzmu zostaje wyparta przez symbol. W XX wieku alegoria pojawia się w formach parodystycznych lub w teatrze ekspresjonistycznym, w sowieckim teatrze agitacyjnym czy w dramatycznych parabolach B. Brechta.

ak
Źródło: Słownik teatru

(z łac. expositio – wystawienie, wyjaśnienie; fr. exposition, ang. exposition, niem. Exposition, hiszp. exposición, ros. экспозиция)

Część dramatu, w której autor dostarcza informacje konieczne do oceny „zastanej" sytuacji i do zrozumienia mającej nastąpić akcji. Znajomość wypadków poprzedzających przedstawioną akcję jest szczególnie ważna dla sztuk o złożonej intrydze. Ekspozycja występuje głównie w tekstach dramatycznych opierających się na naśladowaniu rzeczywistych działań ludzkich.
ak
Źródło: Słownik terminów teatralnych

(fr.;ang. casting character type, niem. Rollenbesetzung, Rollenfach, hiszp. parte, ros. амплуа)

Rodzaj roli w jakiej specjalizuje się aktor (np. amant, subretka, pierwsza naiwna) lub do jakich predysponuje ich wiek, wygląd, uroda, osobowość, siła wyrazu (prezencja), styl gry. Najogólniej wyróżnia się emploi komiczne i tragiczne, ale rozmaitość emploi nie pozwala na przedstawienie pełnej ich listy czy klasyfikacji. (Próbował to zrobić Napoleon w swoim dekrecie wydanym w Moskwie.)
Sens pojęcia emploi waha się między znaczeniem terminów „postać" i „aktor", stanowi przy tym emploi pewną syntezę cech fizycznych, psychicznych, umysłowych i społecznych. Można próbować sklasyfikować emploi według różnych kryteriów:
- statusu społecznego: król, służący itp.;
- kostiumu; ojcowie dawnej komedii, wieśniacy w operze komicznej, pasterze w dramacie pastoralnym itp.;
- zakochani: zakochani, naiwna, zdrajca, łotr, szlachetny ojciec, przyzwoitka, żołnierz-samochwał itp.
Określone emploi są wpisane w pewne tradycyjne gatunki dramatyczne takie nak np. komedia, komedia dell'arte, dramat mieszczański, (tragedia domowa), melodramat. Specjalizacja aktorów w określonym emploi wyrastała w dawnym teatrze z przekonania, że aktor winien być związany z danym typem repertuaru. W dzisiejszym teatrze, szczególnie w teatrze eksperymentalnym, nie dzieli się już aktorów według emploi, choć czasami zwykle na potrzeby konkretniej inscenizacji czy przydziału ról, podział taki może być dokonywany (Meyerhold).

ak
Źródło: Słownik terminów teatralnych

(z łac. argumentum – temat, przedmiot lub treść przedstawienia, opowiadanie, fr. argument, ang. argument, plot outline, niem. Argument, Inhaltsangabe, hiszp. argumento, ros. кpamкoe coдepжaнue)

Argument (lub exposition argumenti) to rodzaj krótkiego streszczenia fabuły sztuki umieszczany przed jej właściwym początkiem w celu poinformowania odbiorcy o akcji, która ma być w niej przedstawiona. W średniowieczu dodawano takie streszczenia w językach narodowych do łacińskich tekstów sztuk. P. Corneille w wydaniu swoich dramatów z roku 1660 poprzedza każdą sztukę argumentem.

ak
Źródło: Słownik terminów teatralnych

Pokój na zapleczu sceny służacy aktorkom i aktorom do przebrania się, nałożenia charakteryzacji, a także odpoczynku w trakcie i po przedstawieniu. Z powodu ograniczonej ilości miejsca indywidualne garderoby przysługiwały i przysługują jedynie najwybitniejszym i najpopularniejszym aktorom, zyskując czasem charakter miejsc szczególnych (np. słynna garderoba Ludwika Solskiego w Teatrze im. Juliusza Słowackiego w Krakowie).

ak
Źródło: Słownik teatru

W teatrze XVIII i XIX w. osoba stojąca na czele zespołu teatralnego, łącząca funkcje organizatora, kierownika administracyjnego, finansowego i artystycznego. Działając na własne ryzyko antreprener odpowiadał za całość przedsiębiorstwa teatralnego, w tym za sprawy artystyczne - angażował aktorów i decydował o obsadzie, układał repertuar, był też zazwyczaj głównym reżyserem. Funkcję artreprenera pełnili często aktorzy, którzy z konieczności zajmowali się także kształceniem adeptów sztuki scenicznej.

ak
Źródło: Słownik teatru

Umieszczany w miejscach publicznych druk informacyjno- reklamowy dużego formatu, zawierający podstawowe informacje o przedstawieniu teatralnym. Wprowadzono go wraz z pojawieniem się zawodowego teatru publicznego. W XVIII i XIX wieku publikowany był codziennie, zastępując program teatralny i zawierając rozbudowane informacje o przedstawieniu. Obecnie afisz teatralny drukuje się zazwyczaj przed premierą lub przed wznowieniem, rozwieszając je przez cały czas eksploatacji danego przedstawienia.
Afisz teatralny różni się od plakatu teatralnego większą ilością informacji przy zmniejszeniu troski o kształt plastyczny. Stanowi cenne źródło dla historii teatru.

ak

Źródło: Słownik teatru

(fr. effet de mise en évidence, ang. foregrounding effect, niem. Aktualisieurungseffekt, hiszp. efecto de actualización, ros. эффект актуализации)

W sensie jaki nadała terminowi „aktualizacja" praska szkoła strukturalna, oznacza on ujawnienie w wypowiedzi jakiegoś niezwykłego sposobu jej ukształtowania. Celem tego chwytu estetycznego jest zwrócenie uwagi odbiorcy na niezwykłość konstrukcji artystycznej przekazu (językowego, scenicznego, ludycznego) i wytrącenie odbioru ze stereotypów i automatyzmów dzięki poczuciu dziwności wypowiedzi. W pewnym sensie chwytem takim jest brechtowski efekt obcości, ale efekt aktualizacji ma sens o wiele szerszy i odnosi się do pewnych właściwości sztuki w ogóle.
W teatrze efekt aktualizacji wywołuje każdy zabieg unaoczniający teatralność przekazu scenicznego: nienaturalna gra i dykcja aktora, który w ten sposób określa fikcyjność postaci, scenografia lub jakiś fragment dekoracji przyciągający szczególnie uwagę (kolorem, dziwnością oświetlenia, oświetleniem itp.). Praca inscenizatora polega właśnie na wydobywaniu (lub cieniowaniu) – w myśl zamierzonej koncepcji ideowo-artystycznej – pewnych aspektów i znaczeń ujawniających strukturę artystyczną dzieła. Musi to jednak czynić w sposób wyważony: nieobecność tego rodzaju efektów w wypowiedzi sprawia wrażenie braku takiej koncepcji, a ich nadmiar banalizuje spektakl, pozbawiając go głębszych znaczeń.

ak
Źródło: Słownik terminów teatralnych

(fr. études théâtrales, recherche théâtrales, ang. theatre studies, theatre research, niem. Theaterwissenschaft, hiszp. estudios teatrales, investigacion teatral, ros. исследованиe театра)

Określenie prac badawczych nad teatrem, które podkreślała ich odrębność w stosunku do badań literackich (także w stosunku do badań dramatu jako tekstu napisanego). Badania teatralne dotyczą tego, co jest związane ze światem sceny, z przedstawieniem teatralnym czy ogólnie ze sztukami widowiskowymi. Przedmiotem badań teatralnych nie jest więc tekst dramatyczny, ale wszelkie działania sceniczne i aktorskie oraz techniki teatralne właściwe danej epoce i miejscu, a więc to, co etnoscenologia określa jako praktyki widowiskowe różnych kręgów kulturowych.

ak
Źródło: Słownik terminów teatralnych

Gatunek dramatyczny obejmujący utwory łączące elementy tragedii i komedii, najczęściej poprzez zachowanie modelu akcji tragicznej, ale bez końcowej katastrofy, zastąpionej szczęśliwym rozwiązaniem, oraz przez przeplatanie scen ukazujących cierpienie głównego bohatera z sekwencjami komicznymi. Tragikomedia znana była już w starożytności, ale jej antyczne wzorce wykorzystano w dramacie nowożytnym dla stworzenia "trzeciego gatunku", będącego alternatywą wobec opozycji tragedia - komedia. W okresie renesansu tragikomedia istniała przede wszystkim w formie sielanki dramatycznej.

ak
Źródło: Słownik teatru

(fr. démostration de travail, ang. work demonstration, niem. Arbeitsvorführung, hiszp. demonstración de trabajo, ros. демонстрация paбomы)

Prezentacja przez aktora „elementów" swojego przygotowania do roli: ćwiczeń aktorskich, pracy nad głosem, gestem, sposobu uczenia się roli itp. W pokazie warsztatu nie chodzi o ukazanie próby teatralnej czy jeszcze niegotowego spektaklu, ale o przedstawienie indywidualnej pracy aktora. Często pokazy warsztatu przygotowywane specjalnie w celu prezentacji na festiwalach, konferencjach czy stażach teatralnych; przybierają wtedy formę krótkich przedstawień teatralnych, co zdaje się zaprzeczeniem ich podstawowego celu.

ak
Źródło: Słownik terminów teatralnych

W teatrze Zachodu: rodzaj widowisk teatralnych o charakterze komicznym i prześmiewczym, w których najważniejszym elementem była gra aktorska, łącząca ruch, taniec, muzykę i dialog. Tradycja mimu sięga czasów przed powstaniem tragedii i teatru greckiego. Po powstaniu teatru i gatunków regularnych mim wiązano głownie z krótkimi scenkami o charakterze humorystycznym, pozbawionymi akcji i tworzącymi rodzaj aktorskich skeczy. Ich szczególny rozwój miał miejsce w okresie hellenistycznym i rzymskim, kiedy tworzyły nurt równoległy do oficjalnego teatru, stanowiąc rodzaj rozrywki zarwano elitarnej, jak i dworskiej. Tradycja mimu trwała przez całe średniowiecze, a odnaleźć ją można w przedstawieniach wędrownych aktorów i w ludowych farsach. Czerpała z niej też komedia dell' arte, a także późniejsze odmiany przedstawień, posługujące się technikami aktorskimi wypracowanymi przez mim. Współcześnie do jego tradycji odwołują się szczególnie niektórzy przedstawiciele teatru politycznego.

ak
Źródło: Słownik teatru

(pièce en un acte, ang. one-act-play, niem. Einakter, hiszp. obra en un acto, ros. n ьecaoднoa кmнaя)

Krótka sztuka dramatyczna, grana jednym ciągiem bez przerwy, trwająca średnio około 20-50 min. (Gatunek ten powstał w wieku XVII (Molier), cieszył się dużym powodzeniem w wieku XVIII, kiedy zaczęto z jednoaktówek komponować całe wieczory teatralne (A.-R. Lesage), i rozpowszechnił się w XIX wieku, a w wieku XX został zawłaszczony przez przedstawicieli dramatycznych awangard (Ratajczak 1996).) Podobnie jak nowela w epice jednoaktówka koncentruje akcję wokół jednego epizodu pełniącego funkcję epitasis. Rytm akcji jednoaktówki jest przyspieszony, środowisko i sytuacja zarysowane szkicowo i aluzyjnie.

ak
Źródło: Słownik terminów teatralnych

(fr. indications scénique, ang. stage directions, niem. Bühnenanweisungen, hiszp. indicaciones escénicas, yкaзaнu я cцeнuчecкoe)

Nazwą tą określa się fragmenty tekstu dramatycznego (zwykle wprowadzone przez dramaturga, ale czasami – jak było to w przypadku W. Shakespeare'a – dodawane w publikacjach utworów dramatycznych przez wydawców) nie prezentowane w teatrze przez aktorów, a służące dostarczeniu czytelnikowi dodatkowych informacji, wyjaśnieniu sposobu scenicznego wystawiania lub rozumienia sensów sztuki (np. imiona postaci, sygnały o ich wejściach na scenę i wyjściach, opisy miejsc akcji i kostiumów, informacje o czasie, wskazówki dotyczące sposobu zachowania postaci czy sposobu gry aktora itp.).

ak
Źródło: Słownik terminów teatralnych

(fr. ethnoscénologie, ang. ethnoscenology, niem. Ethnoszenologie, hiszp. etnoescenologia, ros. Этноценoлoгuя)

Utworzony przez J.M. Pradiera (1996) termin określający dyscyplinę teatrologiczną, która przedmiotem swoich badań czyni nie tylko teatr wyrosły w kulturze europejskiej, ale również teatr i praktyki widowiskowe istniejące na całym świecie, w szczególności te, które związane są z obrządkami, z zabawą czy w ogóle z istniejącymi w innych kulturach cultural performances (działaniami kulturowymi). W badaniach tych zjawisk etnoscenologia stara się unikać perspektywy eurocentrycznej. Etnoscenologia zajmuje się więc „badaniami widowiskowych praktyk i zachowań ludzkich organizowanych w różnych kulturach" (Pradier 1985:47).

ak
Źródło: Słownik terminów teatralnych

Zasłona oddzielająca scenę od widowni, na początku przedstawienia podnoszona lub rozsuwana na boki, a po zakończeniu aktu lub całości spektaklu spuszczana lub zasuwana. Jej najprostszą odmianę stanowi zasłona wykonana z grubego, miękkiego materiału o neutralnej, ciemnej barwie. W XIX wieku popularne były podnoszone i opuszczane kurtyny malowane. Podstawowym zadaniem kurtyny jest zakrywanie przed wzrokiem widzów sceny niegotowej do reprezentowania przestrzeni dramatycznej, co ma na celu wzmocnienie iluzji teatralnej oraz spotęgowanie ciekawości widza i zaskoczenia wywołanego pierwszym widzianym obrazem. Jednocześnie kurtyna funkcjonuje jako materialny znak granicy rzeczywistości widzów i aktorów. Jej ruch służy także jako znak początku i końca gry. W dziejach teatru zachodniego kurtynę używano stale w starożytnym Rzymie, by po kilkunastu wiekach przerwy powrócić do niej we włoskim teatrze barokowym i wykorzystywać do dziś. Współcześnie często się z niej rezygnuje, zastępując ją ściemnieniem i rozjaśnieniem świateł. Specyficzny rodzaj kurtyny jest też używany w niektórych odmianach teatru indyjskiego, gdzie pełni funkcję konwencjonalnego znaku umieszczonego w przestrzeni scenicznej.

ak
Źródło: Słownik teatru