(fr.- wytyczona droga, trasa)

Na przekór tradycji przykuwającej widza do krzesła naprzeciw sceny nakłania się czasami publiczność do „wędrówki" w przestrzeni, w której rozmieszczono różne fragmenty scenografii. Dekoracja nie wyznacza tu – tak dla aktora, jak i dla widza – ograniczenia przestrzennego; widz w czasie spektaklu przemieszcza się wśród różnych i różnie zagospodarowanych stref gry, przechodzi z jednego miejsca do innego; niekiedy przyznaje mu się nawet swobodny wybór kolejności oglądanych fragmentów przedstawienia. Jako przykłady takich widowisk można wymienić „Orlando Furioso" w insc. L. Ronconiego, „Rok 1793" w Théâtre du Soleil, „Shakespeare's Memory" w insc. P. Steina, Désamour w Comédie de Caën, „Dżumę" w insc. K. Brauna we Wrocławiu.

ak
Źródło: Słownik terminów teatralnych

(fr. silence, ang. silence, niem. Schweigen, hiszp. silencio, ros. мoлчaнue)

Trudno określić milczenie inaczej niż przez negację: milczenie jest brakiem mowy (tak jak cisza jest brakiem dźwięku). Absolutna cisza jest w świecie czymś rzadkim, nawet niemożliwym, a sztuki przedstawieniowe oraz muzyka starały się potwierdzić tę niemożliwość, wypełniając świat mową i dźwiękiem. Jednakże w teatrze milczenie staje się koniecznym dopełnieniem gestyki i mowy aktora. Wskazówki sceniczne dramatu przynoszą często informacje o momentach milczenia na scenie, a dramaturgia XX-wieczna narzuca inscenizatorom stosowanie różnych jego typów i rodzajów.

ak
Źródło: Słownik terminów teatralnych

(fr.– bez przygotowania, improwizacja; ang. impromptu play, extempore play, niem. Stegreifspiel, hiszp. madrigal (impromptu), ros. Зкcnpoмm)

Gatunek dramatyczny mający charakter sztuki improwizowanej (à l'improvviso) lub sprawiającej takie wrażenie, tzn. udającej improwizację na temat twórczości teatralnej podobnie jak improwizacja muzyczna na zadany temat. Postaciami impromptu są zazwyczaj aktorzy, którzy udają, że wymyślają jakąś akcję, i przedstawiają występujące w niej postacie w sposób improwizowany. Pierwszym impromptu była Improwizacja w Wersalu napisana przez Molière'a na życzenie Ludwika XIV jako obrona przed atakami na Szkołę żon i głos w polemice, jaka wywiązała się wokół Krytyki „Szkoły żon" (1663).

ak
Źródło: Słownik terminów teatralnych

(fr. métathéâtre, ang. metatheatre, niem. Metatheater, hiszp. metateatro, ros. мemameamp)

Przedstawienie lub dramat o charakterze autorefleksyjnym, którego tematyka skoncentrowana jest wokół spraw teatru; sztuka dramatyczna, która „mówi" o samej sobie czy też „przedstawia się sama". Termin wprowadzony przez L. Abla (1963).

ak
Źródło: Słownik terminów teatralnych

(ang. śpiew, pieśń, piosenka)

Nazwa pieśni w teatrze B. Brechta (począwszy od Opery za trzy grosze, 1928), wprowadzona w celu odróżnienia ich od „ugładzonego" śpiewu, ilustrującego sytuację lub stan duszy bohatera w operze, operetce czy w komedii muzycznej. Song jest u Brechta środkiem wytwarzającym efekt obcości. Przybiera formę parodystycznego i groteskowego poematu, śpiewanego w synkopowym rytmie i zbliżonego raczej do psalmodycznej melorecytacji niż do piosenki czy arii.

ak
Źródło: Słownik terminów teatralnych

(fr. rythme, ang. rhytm, niem. Rhythmus, hiszp. ritmo, ros. pumм)

Każdy aktor i każdy reżyser intuicyjnie odczuwają potrzebę istnienia rytmu zarówno w wygłaszanym tekście, jak i w działaniach gestycznych i w ogóle w całym przebiegu spektaklu. Pojęcie rytmu przejęły również dzisiaj badania semiologiczne, stosując je do analizy tekstu dramatycznego i opisu spektaklu.

Szczególnego znaczenia nabrał rytm we współczesnej praktyce teatralnej, w której stał się czynnikiem decydującym o sposobie konstruowania fabuły, przebiegu zdarzeń, tworzenia znaczeń przedstawienia. Teoretyczne i praktyczne badania nad rytmem podjęto po okresie panowania scenografii, kiedy inscenizację rozumiano przede wszystkim jako wizualizację sensów za pomocą znaków scenicznych. Zaczęto poszukiwać- zarówno w teorii, jak i w praktyce (M. Vinaver, A. Vitez)- innych wyznaczników przedstawienia teatralnego. Stać się nimi miały zorganizowane w czasie sekwencje znaczące, czyli po prostu konstrukcja rytmiczna spektaklu.

ak
Źródło: Słownik terminów teatralnych

(gr.)

W teatrze greckim miejsce, skąd widzowie oglądali spektakl. Źródłosłów słowa „teatr", którego dzisiejsze znaczenia (rodzaj sztuki widowiskowej, budowla, instytucja) przypisane mu zostały w czasach dużo późniejszych.

ak
Źródło: Słownik terminów teatralnych

(fr. représentation réaliste, ang. realistic performance, niem. realistischer Aufführungsstil, hiszp. representación, realista, ros. peaлucmuчecкoe npeдcmaвлeнue)

Realizm jest prądem estetycznym, którego historyczny rozkwit przypadł na lata 1830-1880. Tym terminem określa się technikę artystyczną zamierzającą do obiektywnego oddania rzeczywistości psychologicznej i społecznej człowieka.
Słowo „realizm" zostało użyte po raz pierwszy w roku 1826 w czasopiśmie „Mercure Français" na określenie tendencji estetycznych, które- formułując program wiernego naśladowania „natury"- przeciwstawiały się klasycyzmowi, romantyzmowi i estetyzmowi spod hasła „sztuka dla sztuki". Na jednej z wystaw malarskich G. Courbet gromadzi niektóre ze swoich płócien w Sali zatytułowanej „Z realizmu". W literaturze ruch realistyczny skupia pisarzy dążących do precyzyjnego odmalowania obrazu człowieka i środowiska społecznego, takich jak Stendhal, H. Balzac, Champfleury, A. Dumas czy E. i J. Goncourtowie. Bez względu na rodzaj sztuki przedstawienie realistyczne stawia sobie za cel stworzenie obrazu, którym można by było uznać za adekwatny do przedstawianego przedmiotu- ujmowanego całościowo, bez prób idealizacji lub tendencji do subiektywnego jego ujęcia. Sztuka realistyczna pragnie być znakiem ikonicznym rzeczywistości, którą przedstawia.

ak
Źródło: Słownik terminów teatralnych

(fr. radio et thèâtre, ang. radio and theatre, niem. Rundfunk und Theater, hiszp. Radio y teatro, ros. paдuo u meamp)

Teatr radiowy zależy od rozwoju technicznych środków rejestracji oraz emisji dźwięków i głosu, a także od rodzaju instytucji decydującej o sposobach rozpowszechniania nagranych lub odtwarzanych bezpośrednio efektów dźwiękowych. Przyjęty z entuzjazmem w latach dwudziestych przez takich pisarzy, jak B. Brecht, A. Doblin czy J. Copeau, teatr radiowy nie spełnił, jak się zdaje,ich oczekiwań jako sztuka przyszłości dla mas. Przyczyn nie należy chyba szukać w braku tekstów pisanych specjalnie dla radia, ale raczej w konkurencji telewizji, w komercjalizacji i prywatyzacji radiofonii, w nie kończących się i bezpłodnych dyskusjach na temat swobody wypowiedzi radiowej, w przemyśle kulturalnym promującym przede wszystkim standardową muzykę, wreszcie – w zmianie gustów publiczności zafascynowanej telewizją i wideo. Wszystko to nie sprzyjało wykształceniu się jakiejś silnej tradycji teatru radiowego.

ak
Źródło: Słownik terminów teatralnych

(fr. thèâtre dans le thèâtre, ang. Play within the play, niem. Theater im Theater, hiszp. teatro en el teatro, ros. meamp в meampe)

Dramaturgiczny chwyt konstrukcyjny polegający na włączeniu do dramatu lub spektaklu przedstawienia teatralnego innego dramatu w taki sposób, by publiczność na widowni oglądała na scenie nie tylko proces inscenizacji, ale również proces odbioru przedstawiany przez aktorów grających rolę widzów spektaklu wewnętrznego.
Chwyt teatru w teatrze rozpowszechnił się w teatrze angielskim na przełomie XVI i XVII w. (Tragedia hiszpańska Th. Kyda, Hamlet W. Shakespeare'a), choć jego pierwsze pojawienie się zanotowano w sztuce H. Medwalla Fulgence and Lucrece. (1497)

ak
Źródło: Słownik terminów teatralnych

(fr. thèâtre de participation, ang. Theatre of participation, niem. Mitspieltheater, hiszp. teatro del participación, ros. meamp yчacmuя)

Nazwa „teatr uczestnictwa" wydaje się pleonazmem, gdyż sztuka teatru zakłada uczestnictwo jej odbiorców- emocjonalne, intelektualne i fizyczne. Teatr jednak- choć wyrósł z uczestnictwa w obrządkach rytualnych-zatracił w dużej mierze charakter zdarzenia jednoczącego biorących w nim udział. Stało się to przyczyną powstawania w XX w. różnorodnych programów teatralnych głoszących powrót do idei uczestnictwa teatralnego. Przybierać ono może zresztą różną postać: krytycznego zaangażowania, wstrząsu psychicznego (A. Artaud), rytualnego zbratania (J. Grotowski, P. Brook), ale także wyzwalania zbiorowych instynktów (ceremonie faszystowskie) i in.

ak
Źródło: Słownik terminów teatralnych

(fr. théâtre spontané, ang. spontaneous theater, niem. spontanes Theater, hiszp. teatro espontáneo, ros. meamp cnoнmaнньlй)

Określenie używane przez N. Jewreinowa (Evreinoff 1930), a także T. Kantora, oznaczające teatr dążący do zatarcia granic między życiem i grą oraz między widzem i aktorem. Improwizowane działania spontaniczne prowadzą do bezpośredniego kontaktu aktorów i publiczności, który umożliwia im współuczestnictwo w zdarzeniu (happening) lub przybiera formy psychodramy czy improwizowanej dramatyzacji, obejmującej realny świat widzów i otaczającą rzeczywistość.

ak
Źródło: Słownik terminów teatralnych

(fr. théâtre post-moderne, ang. post-modern theatre, niem. postmoderner Theater, hiszp. teatro postmoderno, ros. meamp nocmмoдepнucmcкuй)

Termin dość rzadko używany w krytyce teatralnej, być może ze względu na trudność sprecyzowania zjawisk teatralnych, których by mógł on dotyczyć. Trudno mówić o teatrze postmodernistycznym, gdy pojęcia teatru modernistycznego czy dramatu modernistycznego (Szondi 1976) nie precyzują jasno ani gatunku dramatycznego, ani estetyki teatru związanej z dającym się wyodrębnić okresem historycznym. Określenie „postmodernistyczny" wydaje się narzędziem mało użytecznym w charakterystyce współczesnych zjawisk dramaturgicznych i teatralnych; jest raczej wygodną etykietką, którą próbuje się (szczególnie w Stanach Zjednoczonych i w Ameryce Łacińskiej) określać zjawiska jakie pojawiły się po latach sześćdziesiątych w teatrze (teatr absurdu, teatr egzystencjalistyczny) i po narodzinach form parateatralnych (happening, performance, teatr tańca). Filozofia postmodernizmu (J.F. Lyotard, J. Derrida) wydaje się obca teatrowi i rzadko się pojawia w badaniach teatralnych (wyjątkiem jest tu praca R. Foremana, 1992). Z tego powodu trzeba się zadowolić wyliczeniem (bez ambicji teoretycznych) jedynie najbardziej ogólnych cech, które można by było przypisać pojęciu teatr postmodernistyczny i zrezygnować z próby określenia dramaturgii postmodernistycznej, albowiem- jako pisarstwo- mogłaby ona wymagać związania jej z postmodernizmem w literaturze.

ak
Źródło: Słownik terminów teatralnych

(fr. thèâtre didactique, ang. didactic theatre, niem. Lehrtheater, hiszp. teatro didáctico, ros. meamp дuдaкmuчecкuй)

Teatrem dydaktycznym można nazwać każdy teatr mający na celu pouczenie widza, sprowokowanie jego refleksji na jakimś problemem czy sytuacją lub narzucenie pewnej postawy moralnej albo politycznej.
Wyjąwszy wypadki, gdy teatr pzedstawia jakieś działania lub akcję pozbawioną wszelkiego sensu, zawsze każdej pracy scenicznej towarzyszy pewnien stopień dydaktyzmu. Różnica tkwi jedynie w nasileniu czy przejaskrawieniu tendencji moralnej albo ideowej ze szkodą dla wartości estetycznych przekazu. Typowymi przykładami teatru dydaktycznego mogą być: teatr moralistyczny (średniowieczny moralitet, teatr jezuicki), polityczny (teatr agitacyjny, brechtowskie Lehrstücke) czy różnego rodzaju teatr „nauczający" (sztuki dydaktyczne, sztuki z tezą, parabole dramatyczne itp.). W XIX wieku w Europie, a dzisiaj jeszcze w krajach kulturalnie zacofanych artyści i intelektualiści wykorzystują nieraz sztukę teatru do upowszechnienia pewnych wzorów zachowań lub przyciągnięcia do kultury odbiorców od niej z jakichś względów oddalonych (robotników, chłopów, dzieci).

ak
Źródło: Słownik terminów teatralnych

(fr. thèâtre alternatif, ang. alternative theatre, niem. Alternativetheater, hiszp. Teatro alternativo, ros. meamp aльmepнamuвньlй)

Nazwą tą określa sę działalność artystyczną zespołów teatralnych istniejących obok czy poza instytucjonalnym teatrem publicznym, subwencjonowanym czy komercyjnym. Niezależność ekonomiczna i skromność środków zmusza teatr alternatywny do poszukiwania nowych form wyrazu teatralnego i wypracowywania własnego, oryginalnego programu artystycznego.

ak
Źródło: Słownik terminów teatralnych

(fr. thèâtre d'agit-prop, ang. agit-prop theatre, niem. Agit-Prop Theater, hiszp. Teatro de agitación, ros. Meamp aгumnpona)

Teatr agitacyjny jest formą propagandowej działalności teatralnej, mającej na celu zaangażowanie widza teatralnego w życie polityczne i społeczne. Jego współczesne formy narodziły się w Związku Radzieckim po 1917 r. (tzw. teatr agit-propu – agitacyjno-propagandowy) oraz w Niemczech po r. 1919. Popierany przez władze komunistyczne i faszystowskie, swój największy rozwój osiągnął w tych krajach w latach trzydziestych.

ak
Źródło: Słownik terminów teatralnych

(fr. Pièce à thèse, ang. thesis drama, propaganda play, niem. Thesenstück, Tendenzenstück, hiszp. Teatro de tesis, ros. meamp npoгpaммньlй)

Jedna z odmian teatru dydaktycznego, w którym dramat jest ilustracją jakiejś tezy filozoficznej, politycznej lub moralnej, a autor pragnie przekonać do niej widza nie tyle poprzez apel do emocji, ile zmuszając go do refleksji, a nawet do zachowań mających na celu zmianę istniejących form życia społecznego (H. Ibsen, G. B. Shaw, M. Gorki, G. Zapolska, B. Brecht, J.-P. Sartre i in.). Służy temu zarówno konstrukcja akcji dramatycznej, jak i pojawiający się często w dialogu komentarz dydaktyczny.

ak
Źródło: Słownik terminów teatralnych

(fr. art théâtral, ang. theatre, niem. Theaterkunst, hiszp. Arte teatral, ros. uccĸycmвo meampaльнoe)

Każda próba definicji sztuki teatru prowokuje pytania związane z samą istotą teatru: czy jest to sztuka autonomiczna, rządząca się własnymi prawami i mająca własną estetykę (specyfika teatru)? czy może jest ona jedynie rezultatem połączenia, zestawienia czy syntezy różnych sztuk: malarstwa, literatury, architektury, muzyki, tańca, gestu? W historii estetyki znajdujemy obydwa te punkty widzenia. Nie można jednak określić sztuki teatru bez odpowiedzi na pytanie dotyczące źródła, z którego ona wyrosła.

ak
Źródło: Słownik terminów teatralnych

(łac. agere – działać)

Osoba odgrywająca za pomocą szczególnego zachowania, technik cielesnych i głosowych rolę w teatrze lub w filmie. Od zwykłego człowieka odróżnia go ze strony samego aktora świadomość gry, ze strony widzów – szczególny sposób traktowania osoby jako aktora. Wobec widza istnieje na sposób dwoisty, jako odtwarzana postać, w którą się tymczasowo wciela, i zarazem jako żywy człowiek, posiadający własną rzeczywistą tożsamość i biografię.
Pierwsza informacja o występach aktorskich pochodzi z 534 roku p.n.e., kiedy to Tespis, grecki poeta i aktor, twórca tragedii, w swych dziełach obok chórów wprowadził pierwszego aktora. Przedstawienie prawdopodobnie odbyło się 23 października (zmiany w kalendarzu utrudniają dokładną ocenę) i jak głosi legenda, sam stanął na scenie Teatru Dionisosa, stając się pierwszą osobą, która wypowiedziała tekst nie w trzeciej osobie, ale jako postać z przedstawienia. Zrewolucjonizowało to natychmiast sposób prezentowania opowieści. Przed jego występem używano chórów, narratora, ale nikt nie odgrywał roli postaci. Pomiędzy aktorem a chórem lub aktorem a koryfeuszem zaistniała możliwość prowadzenia dialogu, a więc mógł się pojawić konflikt dramatyczny. Drugiego aktora wprowadził Ajschylos, a trzeciego aktora – Sofokles.
Sztuka aktorska
Od aktorów oczekuje się zwykle całego zestawu umiejętności, między innymi dobrej emisji głosu, dykcji, wyrazistości ruchu i mimiki, zdolności analizowania i rozumienia tekstu dramatycznego, zdolności wywoływania i odgrywania uczuć. Obecnie nie przykłada się specjalnej wagi do cech fizycznych, przestały obowiązywać kanony piękna, które zresztą podlegały przemijającej modzie. Zwykle dobrzy aktorzy są wyszkoleni w śpiewie, tańcu, improwizacji, obserwacji i naśladowaniu, walce scenicznej i odgrywaniu tekstów klasycznych, posługiwaniu się dialektem i gwarą. Wielu aktorów bierze udział w długotrwałych kursach i uczęszcza do szkół pozwalających rozwinąć takie umiejętności. Szkoły te mają często bardzo różne filozofie i metodologie artystyczne. W Polsce od 1961 odbywają się Kaliskie Spotkania Teatralne – Festiwal Sztuki Aktorskiej, konkurs aktorski organizowany przez Teatr im. Wojciecha Bogusławskiego w Kaliszu.
Aktorstwo a płeć
W przeszłości pojęcie aktor ograniczało się jedynie do mężczyzn. W starożytności i średniowieczu uważano, że występowanie na scenie upadla kobietę. Dopiero w XVII w. zaprzeczyli temu Wenecjanie i kobiety zaczęły powszechnie brać udział w przedstawieniach. W czasach Szekspira role kobiet odgrywali mężczyźni i chłopcy, chociaż istnieją dowody na potajemne występowanie kobiet przebranych za mężczyzn.
Aktorki czasem występują w rolach młodych chłopców, ponieważ pod pewnymi względami chłopiec bardziej jest podobny do dorosłej kobiety niż dorosłego mężczyzny. W angielskich teatrach rola „Piotrusia Pana" jest tradycyjnie odtwarzana przez kobietę. Dorosły w roli dziecka występuje częściej w spektaklu niż w filmie. Wyjątkiem jest dubbing w filmach animowanych, gdzie głosy chłopców są zwykle zarezerwowane dla kobiet.
Długie korzenie w Wenecji ma tradycja grania przeciwnej płci dla efektu komicznego. Większość komedii Szekspira zawiera elementy przebierania się. W filmowych rolach wymagających gry w roli kobiety wystąpili Dustin Hoffman i Robin Williams.

 rk
Źródło: Wikipedia

(fr. théâtrologie, ang. theatre studies, niem. Theatrewissenschaft, hiszp. teatrologia, ros. театрология)

Nauka o teatrze, zapoczątkowana na początku XX wieku przez niemieckiego badacza Maxa Hermanna, jako osobna dziedzina studiów powstała pod wpływem zmian w teatrze, związanych z Wielką Reformą Teatru i haseł wzywających do „reteatralizacji" teatru. Działania te potrzebowały wsparcia teoretycznego w procesie odnawiania i ponownego definiowania sztuki teatralnej, wzmacniania autonomii teatru od innych dziedzin sztuki.
Pierwsze refleksje o teatrze w kulturze europejskiej można znaleźć w Poetyce Arystotelesa (ok. 330 p.n.e.), a w kulturze Wschodu w tekście indyjskiego mędrca Bharaty Muni Natjaśastra (pomiędzy 200 p.n.e. a 200 n.e.). Wyraźny wzrost zainteresowania teorią teatru można zaobserwować w Europie od drugiej połowy XVIII wieku. Zajmowano się teatrem na marginesie refleksji o literaturze lub też pisano teksty podejmujące praktyczne aspekty funkcjonowania teatru. Wiek XIX przyniósł kolejne refleksje o teatrze, formułowane najczęściej przy okazji recenzji konkretnych spektakli (np.: działalność krytyka teatralnego Francisque Sarcey'ego, publikującego w paryskim czasopiśmie Temps). Od lat 90. XIX wieku wykłady z historii teatru zagościły na uniwersytetach (1895 – Harvard University, 1896 – Sorbona).
W 1902 literaturoznawca Max Hermann został współzałożycielem Towarzystwa Historyków Teatru w Berlinie, w roku 1923 stworzył autonomiczny instytut teatralny, w którym zajmował się badaniem teatru współczesnego nie tylko od strony artystycznej, ale także jako zjawiska socjologicznego czy ekonomicznego. Do jego najbliższych współpracowników zaliczali się Carl Niessen oraz Artur Kutscher. Badacze ci wspólnie stworzyli nowoczesny model badana teatru, różny od systemu amerykańskiego, gdzie kładziono nacisk na przygotowanie do praktyki dramatopisarskiej (George Barker z Harvard University). W 1955 roku powstało międzynarodowe towarzystwo badań teatralnych FIRT (Fédération Intercontinentale pour la Recherche de Théâtre).

rk
Źródło: Wikipedia