Archiwum - Słowo na dziś

01.11.2018
Katastrofa

(z gr. przewrót, rozwiązanie akcji; fr. catastrophe, ang. catastrophe, niem. Katastrophe, hiszp. catástrofe, ros. катастрофа)


Katastrofa jest ostatnią z czterech części tragedii greckiej. To dramaturgiczne pojęcie oznacza moment, gdy akcja dobiega końca, a bohater rozpoznaje swój błąd i winę (hamartia), za które spotyka go klęska i dotyka kara, wymagająca często od niego złożenia ofiary z życia. Katastrofa nie zawsze musi kończyć się śmiercią, ale zawsze musi wynikać w sposób logiczny z rozwoju akcji: „Przebieg akcji prawdziwie dramatycznej polega na nieprzerwanym posuwaniu się naprzód ku ostatecznej katastrofie" (Hegel). Katastrofa jest przypadkiem szczególnym (częstym w tragedii starożytnej, mniej „obowiązkowym" w późniejszej tragedii europejskiej) rozwiązania akcji.
Katastrofa jest ostatecznym momentem uświadomienia sobie przez bohatera własnego błędu i moralnej winy. W starożytnej tragedii greckiej bohater zostaje obciążony winą, chociaż nie jest ona wynikiem jego świadomego postępowania; w tragedii nowożytnej natomiast ponosi on odpowiedzialność niewspółmierną do swojego „drobnego zbłądzenia" (N. Boileau, Sztuka poetycka). W obydwu wypadkach rozwiązanie przez katastrofę motywowane jest wyższą racją; jest odkupieniem za nieświadomie popełniony występek, za niezawinioną plamę na honorze, za błąd sumienia, bezkompromisowość lub po prostu fałszywą ocenę sytuacji. W dramacie współczesnym katastrofa zmierza w innym kierunku; rozwiązanie prowadzi do egzystencjalnej – ale i tragikomicznej – pustki (S. Beckett), do sytuacji absurdalnej (E. Ionesco), do totalnego szyderstwa (F. Dürenmatt, M. Kundera).
Arystoteles zaleca autorom umieszczenie katastrofy jak najbliżej zakończenia tragedii, w momencie klęski bohatera, ale bywa ona także punktem wyjścia dla mającej nastąpić akcji dramatu, która opiera się na stopniowym (metodą retrospekcji i flash-backu) ujawnianiu przyczyn i konfliktów, jakie do katastrofy doprowadziły (analityczna technika dramatyczna).


ak
Źródło: Słownik terminów teatralnych


17.10.2018
Obsada

(Fr. distribution, ang. cast, casting, niem. Besetzung, hiszp. distributión, ros. сосав исполнителєй)

1. Przydział ról wykonawczych aktorom występującym w danym przedstawieniu.
2. Zespół wykonawców w inscenizacji jakiejś sztuki.
Tradycyjnie obsada zależy od reżysera, który wybierając wykonawców uwzględnia wymogi samego dramatu oraz kieruje się własną interpretacją tekstu. Wpływ na dobór obsady ma również skład zespołu aktorskiego jakim dysponuje w danym teatrze i w danym momencie inscenizator; może on rozdzielić role wśród członków istniejącego w jakiś instytucjonalny sposób zespołu, korzystając z jego doświadczeń i oszczędzając czas przygotowań albo dokooptować do zespołu aktorów spoza niego, mając na względzie urozmaicenie doświadczeń i środków wyrazowych. Zwyczaj angażowania do przedstawienia gwiazd aktorskich (w miarę możliwości - filmowych) nie zawsze daje spodziewane efekty, ale przedsięwzięcia teatralne wymagają niekiedy takiej „inwestycji". Obsadzenie gwiazdy w jakimś przedstawieniu obciąża rolę zmistyfikowanymi w odbiorze społecznym jej dotychczasowymi aktorskimi sukcesami, co wpływać musi na sens inscenizacji, ale może również wzbogacić interpretację sztuki i postaci.
Współcześnie niektórzy inscenizatorzy skłaniają się do stosowania odmiennej praktyki obsadowej uważając, że niekiedy przypadkowa obsada może nadać inscenizacji nieprzewidziane sensy i efekty: „Nawet gdy zakłada się przypadkowość obsady (dokonując jej choćby na zasadzie losowej), można uzyskać stan równowagi, w którym wszystko nabierze właściwego sensu" (A. Vitez). Tego rodzaju podejście związane jest z odrzuceniem typowego dla teatru XIX wiecznego uzależnienia obsady od emplois aktorskiego, które wtedy decydowało o rozdziale ról. Bez względu jednak na sposób postępowania decyzja o obsadzie staje się dla twórców przedstawienia i dla samego spektaklu „sprawą nieodwracalną a więc najpoważniejszą" (J. Lassalle) i „decydującą o znaczeniu sztuki" (A. Vitez). (Wypowiedzi wszystkich inscenizatorów francuskich A. Viteza i J. Lassale'a - znajdują się w „L'Annuel du Théâtre".)


ak
Źródło: Słownik terminów teatralnych


16.10.2018
Aktorskie przesądy

aktorzy należą do ludzi przesądnych, a przynajmniej za takich lubią uchodzić. Do najbardziej kultywowanych p.a. należą: nie wpuszczanie pawia do teatru (to podobno przynosi zawsze pecha); dwukrotnie przydeptywanie tekstu, który upadnie na podłogę, aby nie zapeszyć przygotowywanej roli; unikanie poprawek krawieckich na scenie.


Źródło:www.aict.art.pl


15.10.2018
Collage

(fr.- sklejanie , przyklejanie, oklejanie; ang. collage, niem. Collage, hiszp. Collage, ros. кoллaж)


Termin wprowadzony do malarstwa przez kubistów, później używany przez futurystów i surrealistów na określenie praktyki artystycznej polegającej na zestawieniu w jednym dziele niejednorodnych elementów: przedmiotów realnych i/lub artystycznych.


ak
Źródło: Słownik terminów teatralnych


10.10.2018
Incydent

(fr. incident, ang. incident, niem. Vorfall, hiszp. incidente, ros. случай)


Rzadko dziś używany termin, pojawiający się w tradycjach poetyckich dramatu. Incydent rozumiano bądź jako element konstytutywny intrygi, bądź jako uboczne zdarzenie w głównym ciągu akcji: „Intryga jest łańcuchem, którego ogniwami są incydenty" (Marmontel 1787). Dziś w tym znaczeniu używane są takie terminy, jak: zdarzenie, perypetia, epizod.


ak
Źródło: Słownik terminów teatralnych


09.10.2018
Nadmarioneta

(fr. sur-marionette, ang. Über-Marionette, niem. Über-Marionette, hiszp. supermarioneta, ros. сюрмарионетка)

Nazwa jaką Edward Gordon Craig określał wymarzonego przez siebie aktora, który będzie całkowicie podporządkowany decyzjom i koncepcji scenicznej reżysera: „Aktor musi odejść, a na jego miejsce przyjdzie nieożywiona figura – nad-marioneta, jak będziemy ją nazywać, dopóki nie zyska sobie lepszego imienia" (Craig). Sformułowanie Craiga jest zwieńczeniem tych koncepcji teatralnych, w których sztuka teatru miała być sztuką inscenizacji pojmowanej jako autonomiczny wytwór wyobraźni i intelektu reżysera, decydującego o organizacji wszystkich materiałów scenicznych, w tym również działań aktorskich. Koncepcja ta sięga Paradoksu o aktorze D. Diderota, gdzie aktor „zamyka się w wielkim wiklinowym manekinie, którego jest duszą", a sam „jest cudownym pajacem, którego na sznurku trzyma poeta" (Diderot).


ak
Źródło: Słownik terminów teatralnych


 


08.10.2018
Hat boi

Wietnamskie przedstawienie dramatyczno-muzyczne ( w terminologii zachodniej pojawia się mylące określenie „operowe") o tematyce głównie mitologicznej, zbliżone nieco do chińskiego jingju. Przypuszcza się, że hat boi pochodzi właśnie z Chin, a jego początki sięgają II w p.n.e. Właściwe hat boi ograniczenie środków inscenizacyjnych rekompensują bogactwo i wyrafinowanie techniki gry ściśle skodyfikowane, podobnie jak barwny makijaż i pełne przepychu kostiumy. Scena to prosta czworoboczna platforma z jednym wejściem. Elementem charakterystycznym sztuk hat boi jest zwyczaj wygłaszania przed wejściem na scenę konwencjalnego wiersza informującego, jaką postać grać będzie dany aktor. Komediową i ludową odmianą hat boi jest hat cheo.

ak
Źródło: Słownik teatru


07.10.2018
Kompozycja zamknięta

ścisłe powiązanie elementów składowych dzieła zgodnie z przyjętymi arbitralnie regułami, charakterystyczne dla kierunków klasycystycznych; k.z. pozostaje w zgodzie z następstwem przyczynowo-skutkowym zdarzeń ("Powrót posła" Juliana Ursyna Niemcewicza, którego poszczególne sceny wynikają z siebie nawzajem).


Źródło: http://www.aict.art.pl/


06.10.2018
Akrobata

(gr. akrobates) artysta cyrkowy, którego sztuka polega na demonstrowaniu umiejętności panowania nad własnym ciałem podczas wykonywania niebezpiecznych ewolucji: skoków, popisów gimnastycznych, chodzenia po linie itp.


Źródło: http://www.aict.art.pl/slownik/


 


05.10.2018
Teichoskopia

(z gr. – widzenie z murów (poprzez ścianę); fr. teichoscopie, ang. teichoscopia, teichoscopy, niem. Teichoskopie, Mauerschau, hiszp. teichoscopia, ros. meйxocкonuя)


Określenie sceny z III księgi „Iliady" Homera, w której Helena opisuje Priamowi nie znanych mu, oglądanych z murów Troi bohaterów i wodzów greckich.
W dramaturgii terminem „teichoskopia" określa się scenę, w której jedna z postaci dramatycznych opowiada innym postaciom to, czego one (a także publiczność) nie wiedzą, a więc to, co „dzieje się" za kulisami i nie jest bezpośrednio zaprezentowane na scenie. Środek ten pozwala uniknąć przedstawiania zdarzeń drastycznych lub niestosownych przy jednoczesnym utrzymaniu iluzji, że rzeczywiście się dzieją, ponieważ jedna z postaci je „widzi".


ak
Źródło: Słownik terminów teatralnych


30.09.2018
Adaptacja teatralna dramatu

Dostosowanie dramatu (zwłaszcza powstałego w innej epoce) do wymogów scenicznych. Niekiedy adaptacje sceniczne znacznie odbiegają od pierwowzoru (pierwowzorów), stając się samodzielnymi utworami opartymi na motywach zaczerpniętych z istniejących dzieł. Stosunek adaptatora do adaptowanego tekstu (tzw. wierność wobec pierwowzoru) bywała przedmiotem gwałtownych polemik; dotyczy to np. twórczości teatralnej (patrz:) Adama Hanuszkiewicza.


Źródło: http://www.aict.art.pl/ 


Jerzy Krasowski

(1925-2008), reżyser, dyrektor teatru, pedagog. Wraz ze swoją żoną, [porównaj:] Krystyną Skuszanką, kierował m.in. Teatrem Ludowym w Nowej Hucie (1955-63), gdzie zrealizował m.in. adaptacje "Myszy i ludzi" Johna Steinbecka (1956), "Radości z odzyskanego śmietnika" (wg "Generała Barcza" Juliana Kadena-Bandrowskiego), "Burzliwego życia Lejzorka Rojtszwanca" Ilji Erenburga (1961); Krasowscy wspólnie kierowali też Teatrem Polskim we Wrocławiu (1965-1972), Teatrem im. Juliusza Słowackiego w Krakowie (1972-1981) i Teatrem Narodowym (1983-9). W Teatrze Polskim w Warszawie adaptował "Braci Karamazow" Fiodora Dostojewskiego. Przywrócił polskiemu teatrowi dramaturgię Stanisławy Przybyszewskiej; inscenizował m.in. "Sprawę Dantona" (1967, w Teatrze Polskim we Wrocławiu. Był także wykładowcą w szkołach teatralnych (przez pewien czas rektor krakowskiej PWST). Laureat nagrody im. Konrada Swinarskiego za sezon 1979/1980, za reżyserię spektaklu „Sto rąk, sto sztyletów" Jerzego Żurka w Teatrze im. Słowackiego w Krakowie. Autor książki "Sprawa teatru" (1977).


Źródło:http://www.aict.art.pl/


29.09.2018
Katastaza

(gr. katastasis = uspokojenie), część tragedii antycznej poprzedzająca katastrofę, dla której charakterystyczne jest nagromadzenie dramatycznych powikłań i konfliktów.


Tomasz Miłkowski
AICT/IATC


Dialektyka ośmieszenia i apoteozy

formuła stworzona przez wybitnego krytyka teatralnego Tadeusza Kudlińskiego w recenzji z Dziadów w Teatrze 13 Rzędów; stanowiła próbę ujęcia fascynującej podwójności zabawy i groteski oraz grozy i powagi, cechującej jego zdaniem to przedstawienie. Uznawszy jej trafność, Grotowski przejął ją i posługiwał się w swych komentarzach, zwłaszcza w latach 60. Działanie opisywane przez tę formułę stanowi centralny punkt programu ogłoszonego w tekście Możliwość teatru, opublikowanym w lutym 1962 w „Materiałach warsztatowych Teatru 13 Rzędów". Grotowski wyrażał w nim obawę, że teatralne spotkanie, które konsekwentnie uznawał za istotę nowego teatru, może przerodzić się w coś konwencjonalnego i martwego. By tego uniknąć, konieczny jest jego zdaniem wciąż ponawiany atak na „archetyp" „tj. symbol, mit, motyw, obraz zakorzeniony w tradycji danego kręgu narodowego, kulturowego itp., który zachował wartość jako pewien rodzaj metafory, modelu doli ludzkiej, sytuacji człowieczej". Grotowski konsekwentnie odrzucał przy tym możliwość kultowego, ceremonialnego powoływania owego archetypu, argumentując, że jego ujawnienie jest możliwe tylko wtedy, gdy zostanie on sprofanowany (tak jak w Dziadach) poprzez zabawę i „niskie" środki inscenizatorskie. W praktyce owa profanacja polegała na budowaniu groteskowych kontrastów, radykalnym pozbawianiu przywoływanych i ucieleśnianych „wzniosłych wyobrażeń" wszystkiego, co im ową wzniosłość nadawało z zewnątrz, oraz na postawieniu aktorom i widzom „żywego pytania" o archetyp. Obok Dziadów metoda ta zastosowana została najbardziej wyraziście w Kordianie oraz (na innym poziomie i w innym kontekście) w Apocalypsis cum figuris.


Żródło: Encyklopedia na www.grotowski.net


28.09.2018
Napój miłosny

Napój miłosny (L’elisir d’amore) – opera komiczna w 2 aktach z librettem Felice Romani i muzyką Gaetano Donizettiego Adina - sopran Nemorino - tenor Dulcamar - bas Sierżant Belcore - baryton Akcja rozgrywa się około roku 1815. Opera przedstawia perypetie miłosne biednego wieśniaka Nemorina, który stara się o względy pięknej Adiny. Ona wyśmiewa jego stałość i tłumaczy mu, że jest zbyt zmienna i kapryśna, żeby kogokolwiek pokochać na całe życie. Gdy do wsi przybywają żołnierze, ich dowódca, zarozumiały sierżant Belcore oświadcza się dziewczynie, doprowadzając tym Nemorina do rozpaczy. Aby zdobyć jej przychylność, kupuje u wędrownego znachora Dulcamara napój miłosny, mający zapewnić mu powodzenie u dziewcząt, w rzeczywistości jest to zwykła butelka wina. Pozorna obojętność Nemorina doprowadza Adinę do przyjęcia oświadczyn sierżanta. Nemorino, aby zdobyć pieniądze na następną butelkę napoju miłosnego, zaciąga się do wojska. Nemorino jeszcze nie wie, że umarł jego bogaty wuj, zostawiając mu spadek. Jednak dowiadują się o tym miejscowe dziewczęta i zaczynają okazywać młodzieńcowi względy. On przypisuje to działaniu magicznego napoju. Kiedy Adina dowiaduje się, że Nemorino zaciągnął się do wojska z miłości do niej, oddaje pieniądze sierżantowi i przestaje ukrywać swoje uczucia. W finale Dulcamara sprzedaje wszystkim swój napój miłosny, który okazał się tak skuteczny. W libretcie wykorzystany został średniowieczny motyw Tristana i Izoldy oraz czarodziejskiego napoju, który posiada moc łączenia zakochanych. Ponadto rozmaitość formy muzycznej, pomysł zastosowania zręcznych dialogów pomiędzy głównymi bohaterami, do tego wprowadzone motywy tańców oraz melodii włoskiej prowincji powodują, że całość ma charakter liryczny i nastrojowy. Być może ten walor zaważył, że „Napój miłosny” jest pierwszą operą Donizettiego, która zdobyła tak wielką popularność i sławę w Europie. Najbardziej znaną arią opery jest „Una furtiva lagrima” śpiewana przez Nemorino. Oprac. rk Prapremiera „Napoju miłosnego” odbyła się w Mediolanie, w Teatro della Canobbiana, 12 maja 1832. Premiera polska miała miejsce we Lwowie, w Teatrze Miejskim, 10 marca 1838 roku.


27.09.2018
Shimpa (japońska ‘nowa sztuka’)

Japoński ruch teatralny rozwijający się na przełomie XIX i XX wieku, którego celem była modernizacja teatru kabuki przez wprowadzenie części rozwiązań i konwencji przejętych z teatru Zachodu (scena pudełkowa, modyfikacja scenariuszy wg zasad dramaturgii europejskiej, wprowadzenie tematyki współczesnej). Zainicjowany przez Towarzystwo Teatralnej Odnowy (zał. w 1886), po kilku dekadach sukcesów został zrzucony na rzecz powrotu do tradycji kabuki.


ak
Źródło: Słownik teatru


26.09.2018
Ludus (łac.’gra, zabawa, igrzysko’)

1) W średniowieczu: termin używany na określenie przedstawienia teatralnego w jego aspekcie performatywnym (performans), związanym z określonym typem działania i sposobu prezentacji fabula (opowiadanie), funkcjonujący obok terminu spectaculum (widowisko). W polszczyźnie odpowiada mu zwrot „gra o", np. „Ludus Danielis" – „Gra o Danielu"
2) W teorii R. Caillois: biegun zabawy, związany z poddaniem konwencjom i regułom, przeciwstawiany działaniom swobodnym (paidia).


ak
Źródło: Słownik teatru


Zapowiadacz

(fr. orateur, ang. announcer, niem. Ansager, hiszp. orador) W dawnym teatrze (VI-VII wiek, w wieku XIX głównie w teatrach wędrownych) aktor, którego zadaniem było wygłoszenie do widzów (adres do publiczności) pochwały sztuki przed rozpoczęciem przedstawienia, zachęcanie do oglądania sztuk w najbliższym sezonie teatralnym, powitanie co znakomitszych widzów, a na końcu spektaklu – wygłoszenie podziękowań widzom za przybycie i zaanonsowanie następnych przedstawień. W XVII w. we Francji funkcję zapowiadaczy spełniali główni aktorzy najważniejszych teatrów paryskich: Moliere i La Grange w Illustre Théâtre, Monfleury i Hautecohe w Hôtel de la Bourgogne i Floridor w Théâtre de Marais.


Źródło: Słownik Terminów Teatralnych


25.09.2018
Bluetka

W XIX wieku krotka, kameralna komedia lub farsa charakteryzująca się lekkością i subtelnością dialogu i dowcipu. Termin używany także w odniesieniu do każdego utworu komediowego niewielkich rozmiarów, np. "Miłość - czysta u kąpieli morskich" C.K. Norwida.


ak
Źródło: Słownik teatru


Ostatnia taśma Krappa

(ang. Krapp’s last tape, fr. La Dernière bande) Monodram Samuela Becketta. Tytułowy bohater w dniu, w którym kończy 69 lat, przesłuchuje taśmy nagrane w przeszłości co rok w rocznicę urodzin. Słuchając własnych słów sprzed lat naśmiewa się i złości na minionego siebie. Stopniowo coraz trudniej przychodzi mu nie tylko zrozumienie, ale wręcz rozpoznanie własnej przeszłości – nie może sobie przypomnieć o czym mówi głos dochodzący z magnetofonu. Ostatecznie na kolejnej taśmie rejestruje słowa: ‘już nic do powiedzenia”. Premiera sztuki odbyła się 28 października 1958 Royal Court Theatre w Londynie, gdzie w roli głównej wystąpił P. Magee, dla którego utwór został napisany. Wśród późniejszych wykonawców (m.in. R. J. Chauffard, Paryż 1960; F. Kortner, Berlin 1961; B. Minetti, Brema 1973) poczesne miejsce zajmuje Tadeusz Łomnicki (Teatr Studio w Warszawie, 17 marca 1985), który stworzył w roli Krappa jedną ze swych największych kreacji.


Źródło: Słownik teatru, Wydawnictwo Zielona Sowa 2006


Książka tygodnia

Teatr, który nadchodzi
Wydawnictwo słowo/obraz terytoria Sp. z o.o.
Dariusz Kosiński

Trailer tygodnia

La Phazz
Julieta Gascón i Jose Antonio Puchades
W "La Phazz" udało się twórcom z "La ...