Bohdan Korzeniewski (1905-1992)

Urodził się 12 kwietnia 1905 roku w Siedlcach. Zmarł 5 września 1992 roku w Warszawie, jest pochowany na Cmentarzu Komunalnym w Piasecznie.

Ukończył Gimnazjum Matematyczno-Przyrodnicze w Siedlcach, a w 1930 roku Wydział Humanistyczny Uniwersytetu Warszawskiego, gdzie był uczniem m.in. Józefa Ujejskiego. Pod jego kierunkiem napisał pracę magisterską "Drama w warszawskim Teatrze Narodowym podczas dyrekcji Ludwika Osińskiego (1814-1831)", która została wydana w 1934 roku i uhonorowana nagrodą Kasy im. Mianowskiego. Ujejski planował utworzenie wydziału teatrologicznego na Uniwersytecie Warszawskim, tę katedrę miał zamiar powierzyć Korzeniewskiemu. Pomysł upadł, profesor zmarł w 1937 roku. W 1933 roku Korzeniewski założył oddział teatralny Biblioteki Narodowej na Okólniku, pierwszy w Polsce warsztat teatrologiczny. Rok później został wykładowcą Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej. Równocześnie pracował nad doktoratem o Wojciechu Bogusławskim. Pisał recenzje teatralne do "Pionu", "Wiadomości Literackich" i "Skamandra". Sympatyzował z ideami socjalistycznymi. W 1933 roku wyjechał na stypendium do Francji, poznawał tam współczesny teatr i dramat francuski. Spotykał się z Giraudoux, Dullinem, Jouvetem, Vilarem. Później będzie wielokrotnie powracał do fascynacji literaturą francuską także w swojej pracy reżyserskiej.

W czasie okupacji Korzeniewski działał w podziemiu, był kierownikiem komórki teatralnej w Kierownictwie Walki Cywilnej i jednym z organizatorów Tajnej Rady Teatralnej, w której skład wchodzili m.in.: Stefan Jaracz, Leon Schiller, Jan Kreczmar, Andrzej Pronaszko, Karol Adwentowicz, Edmund Wierciński i Jerzy Zawieyski. Z ramienia Rady do tajnego sądu Rzeczypospolitej wnosił sprawy przeciwko osobom ze środowiska teatralnego współpracującym z Niemcami. Nadal wykładał w konspiracyjnym PIST-cie. W 1940 roku trafił do Oświęcimia, na prośbę doc. Polikowskiego, po miesiącu został zwolniony. Opiekował się tajnym Teatrem Wojskowym utworzonym przez AK w 1943 roku. W czasie Powstania Warszawskiego pracował w Bibliotece Uniwersytetu Warszawskiego. Po wybuchu walk powstańczych i później, po wkroczeniu Rosjan, razem z Wacławem Borowym, ratował przed grabieżą zbiory BUW-u. W 1945 roku wyjechał na tereny zachodnie, aby rewindykować polskie książki wywiezione przez Niemców.

Po wojnie, przez rok (1945-1946), pełnił funkcję kierownika literackiego Teatru Wojska Polskiego w Łodzi. W tym czasie przy łódzkim teatrze, razem z Edmundem Wiercińskim, zorganizował Scenę Poetycką, na której odbyła się tylko jedna premiera - Elektry Jeana Giraudoux w reżyserii Wiercińskiego (1946). Władze zdjęły przedstawienie pod zarzutem zakamuflowanego, pochlebnego wypowiadania się twórców o Powstaniu Warszawskim. W 1947 roku otrzymał promocję doktorską potwierdzoną przez prof. Juliana Krzyżanowskiego. Profesor zaświadczył, że czytał pracę Korzeniewskiego "Wojciech Bogusławski w latach powstawania Teatru Narodowego", która spaliła się podczas Powstania Warszawskiego. Nadal pisał o teatrze, związany był z "Pamiętnikiem Teatralnym", pismem które od 1956 roku współredagował razem ze Zbigniewem Raszewskim, "Teatrem", "Théâtre en Pologne". W 1963 roku ukazał się ważny "wojenny" rocznik "Pamiętnika Teatralnego" ("Teatr polski czasu wojny") z rozmową poświęconą kolaboracji ludzi teatru z Niemcami. W latach 1952-1955 był kierownikiem artystycznym Teatru Narodowego.

Korzeniewski był członkiem międzynarodowego komitetu redakcyjnego włoskiego pisma "Arena", pisał również hasła do wielkiego włoskiego wydania encyklopedycznego "Enciclopedia dello Spettacolo". Przez wiele lat (1955-1970) pełnił funkcję przewodniczącego Polskiego Ośrodka Międzynarodowego Instytutu Teatralnego (ITI), a później był jego honorowym prezesem.

Nadal zajmował się pracą pedagogiczną w PIST-cie, przekształconym w 1946 roku w Państwową Wyższą Szkołę Teatralną z siedzibą w Łodzi, potem w Warszawie. Uczył tam do 1975 roku. W latach 1946-1948 był zastępcą rektora i dziekanem Wydziału Dramaturgicznego, a w latach 1950-1952 i 1956-1975 dziekanem Wydziału Reżyserskiego. Wykształcił ponad 100 reżyserów, jego uczniami byli m.in.: Konrad Swinarski, Maciej Prus, Jerzy Grzegorzewski, Izabella Cywińska, Helmut Kajzar, Bogdan Hussakowski. Był niekwestionowanym autorytetem i legendą uczelni. Zyskał sławę świetnego wykładowcy, konkretnego, komunikatywnego, ale i złośliwego. Bardzo kategoryczny i "ostry", wymagał od studentów wszechstronnego wykształcenia humanistycznego, analitycznego myślenia i intelektualnej dyscypliny. Jedne z zajęć Korzeniewskiego z reżyserii dramatu nazywano "krwawymi poniedziałkami"."Te poniedziałkowe misteria budziły respekt, przerażały i pociągały zarazem" - wspominał Andrzej Kruczyński. ("Tygiel Kultury" 2003, nr 10/12)

Przychodzili tam także byli studenci i wolni słuchacze. Autorytet, jakim cieszył się w szkole teatralnej, był oczywiście wynikiem nie tylko pracy pedagogicznej. Składała się nań wszechstronna działalność na rzecz teatru. Dla wielu Korzeniewski był również autorytetem moralnym. Nigdy nie przeszedł na stronę komunistów, ale potrafił prowadzić z władzami pertraktacje i rozmowy, swoistą grę, która najczęściej okazywała się korzystna dla teatru. Łączył współczesny polski teatr z tradycją sceny przedwojennej. W 1993 roku Jan Kott napisał:"Ze śmiercią Korzeniewskiego zatrzaskuje się ostatni rozdział polskiego teatru XX wieku." ("Zeszyty Literackie" 02.12.1993)

W okresie przedwojennym zajmował się teatrem jako teoretyk, po wojnie zaczął reżyserować. Korzeniewski od początku miał rozpoznawalny styl reżyserski. Zawsze wychodził od tekstu, którego doskonałość formalna nie była bez znaczenia (wystawiał prawie samych znakomitych pisarzy), i przenikliwie go interpretował. Zresztą wielokrotnie powracał do tych samych tekstów dokonując ich kolejnych reinterpretacji. Jego teatr był teatrem intelektualnym, wielu zarzucało mu "oschłość", czy "uczoność". Jan Kott pisał o Korzeniewskim, że ten przejął po XVIII wieku pewien system."Tym systemem był racjonalizm. Ale jak w XVIII wieku była w nim zawsze drobina libertynizmu. Obecna w wielu jego reżyseriach. Mówiono, że są suche i, jak w jego 'Nie-Boskiej', za wiele w nich systemu."

Ale jednocześnie, notował dalej Kott:"Ten jeden z najbardziej intelektualnych reżyserów wiedział, że teatr jest ziemski. I im głębiej tkwiący w ziemi, tym żyźniejszy." ("Zeszyty Literackie" 02.12.1993)

Reżyserując wychodził od szczegółu, w niespotykany sposób cyzelował najmniejszy detal, ale nie zapominał o naczelnej idei tworzonego dzieła. Równocześnie nieobce mu były eksperymenty formalne, pragnął dokonać, atrakcyjnej dla widza, wizualizacji. Atutem jego najlepszych inscenizacji była z pewnością klarowność i przejrzystość myśli, poparta dogłębną analizą. O postaciach, czy o człowieku w jego teatrze pisano różnie."Konstrukcja Jego postaci scenicznych była matematycznie ścisła" - notował Gustaw Holoubek - "a ich ruch, krwioobieg nie był dyktatem serca, ale sygnałem, dyspozycją mózgu." (w: program do wystawy "Bohdan Korzeniewski 1905-1992", Centrum Sztuki Studio im. S. I. Witkiewicza, 1993)

Inni zwracali uwagę, że mimo całego racjonalizmu, chłodnego intelektualizmu i często zjadliwej ironii, postaciom jego teatru nie sposób było odmówić mocno zarysowanych osobowości i prawdziwości.

Jako reżyser debiutował w 1948 roku Szkołą żon Moliera w łódzkim Teatrze Kameralnym Domu Żołnierza. Wystawił tekst w tłumaczeniu Boya-Żeleńskiego, jednak dokonał w nim wielu daleko idących zmian. Uważał, że m.in. dzięki przekładom Boya Molier w Polsce jest traktowany jak słodki zabawniś, a nie jak przenikliwy, gorzko-satyryczny moralista. Do Szkoły żon powracał jeszcze trzykrotnie (Teatr Śląski im. Wyspiańskiego w Katowicach 1948, Teatr Nowy w Łodzi 1956, Teatr Ziemi Mazowieckiej w Warszawie 1958). Molier był jednym z najczęściej reżyserowanych przez niego dramatopisarzy. Wystawił Łotrostwa Skapena w Teatrze Polskim we Wrocławiu (1968) i Teatrze Ludowym w Warszawie (1970), Grzegorza Niezgułę w Teatrze im. Jaracza w Olsztynie (1976) oraz w Teatrze Śląskim im. Wyspiańskiego w Katowicach (1978), a także Świętoszka w Teatrze Nowym w Łodzi (1977). Kilkakrotnie mierzył się z Don Juanem (Teatr Polski w Warszawie 1950, Teatr Nowy w Łodzi 1955, Teatr Polski w Warszawie 1957 - wznowienie, Teatr im. Słowackiego w Krakowie 1962). Pierwsza inscenizacja Don Juana została zdjęta przez cenzurę po 20 przedstawieniach, władze oskarżyły Korzeniewskiego o "sączenie jadu" pobożności. Z literatury francuskiej wystawiał jeszcze Jeana Giraudoux (Amfitrion 38, Stary Teatr w Krakowie 1948 i Teatr Rozmaitości w Warszawie 1949, Wariatka z Chaillot, Teatr Polski w Warszawie 1958, Wojny Trojańskiej nie będzie, Teatr Wybrzeżew Gdańsku, 1958). Zawsze bardzo starannie dobierał repertuar, miał sprecyzowane zainteresowania."Korzeniewski" - pisała Maria Czanerle - "uzyskuje najlepsze wyniki jako reżyser dzieł o treściach uniwersalnych i intelektualnych, dzieł zawierających jakieś ważne porachunki z porządkiem moralnym czy politycznym, jaki zapanował na tym świecie i w każdej epoce i systemie pozostawia tak wiele do myślenia - dla tych którzy myśleć potrafią." ("Teatr" 1971, nr 7)

Interesowała go także literatura rosyjska i jej satyryczna rozprawa ze współczesnym światem. W 1948 roku wydobył tekst Aleksandra Suchowo-Kobylina Śmierć Tarełkina i zagrał go we własnym tłumaczeniu w Teatrze Rozmaitości w Warszawie (później także w Teatrze 7.15 w Łodzi, 1961 i Teatrze Dramatycznym w Warszawie, 1975). Sprawę tego samego autora, także we własnym przekładzie, zainscenizował w Teatrze Nowym w Łodzi (1961) (później także w Teatrze Narodowym, 1963). Wyreżyserował Rezwizora Mikołaja Gogola z Janem Kurnakowiczem (Teatr Narodowy, 1952), Łaźnię Włodzimierza Majakowskiego (Teatr Klasyczny w Warszawie, 1964), Zmierzch Izaaka Babla (Teatr Ateneum w Warszawie, 1967) i Nosa wg Gogola (Teatr Studio w Warszawie, 1972). Wystawiał także klasykę polską, przede wszystkim Aleksandra Fredrę, a później także polski dramat romantyczny. Po głośnej premierze Męża i żony Fredry w Teatrze Polskim w Warszawie (1949), ponownie wystawił tę sztukę w Teatrze im. Słowackiego w Krakowie (1962) i w Teatrze Polskim w Bydgoszczy (1979). W 1953 roku zrealizował Zemstę z Janem Kurnakowiczem i Jackiem Woszczerowiczem na scenie Teatru Narodowego, a w 1956 roku razem z Antonim Bohdziewiczem dokonał jej ekranizacji. Po raz pierwszy zmierzył się z repertuarem romantycznym w 1959 roku, wystawiając w Teatrze Nowym w Łodzi Nie-Boską komedię Zygmunta Krasińskiego. W 1963 roku na scenie krakowskiego Teatru im. Słowackiego zrealizował Dziady Adama Mickiewicza. Były to Dziadybardzo gorzkie. W jego inscenizacji obrzęd Dziadów stanowił ramę i tło dla rozgrywających się wydarzeń, był ciągle powracającym leitmotivem. Korzeniewski wyraźnie skontrastował świetnie zorganizowany carski system grupie młodych zapaleńców z uciśnionego narodu."Temu światu wielkich i małych interesów, kariery i ambicji, cynizmu i bezwzględności przeciwstawiono naród cierpiętników z powołania, którego lud utkwił w średniowieczu, a najświatlejsze jednostki zamiast podać mu rękę, przyciągnąć do nowych czasów i zadań, ulegają w swej historycznej bezradności jego mistycznym halucynacjom, znajdują pocieszenie w jego naiwnych, lecz ulgę niosących wierzeniach" - pisała Maria Czanerle. ("Teatr" 1963, nr 14)

Korzeniewski zrealizował także m.in.: Grzech Stefana Żeromskiego (Teatr Polski w Warszawie, 1951), którego nieznany rękopis znalazł jeszcze w 1945 roku. Z dramaturgii światowej wystawił m.in. w swoim tłumaczeniu Sławną historię o Troilusie i Kressydzie Szekspira w Teatrze im. Słowackiego w Krakowie (1960), w której obok mechanizmów władzy i wojny, opowiadał także o przegranej młodości. Ostatnią jego pracą reżyserską był Gyubal Wahazar Stanisława Ignacego Witkiewicza w Teatrze Nowym w Łodzi (1980).

Ukazały się następujące książki Korzeniewskiego: "Spory o teatr" (1966) ze zbiorem przedwojennych recenzji teatralnych, zbiór esejów "O wolność dla pioruna... w teatrze" (1973), "Książki i ludzie" (1989) - tom, w którym znalazły się m.in. wspomnienia wojenne oraz pośmiertnie wydany zbiór głównie przedwojennych esejów "Drama i inne szkice" (1993). Korzeniewski udzielił także wywiadu-rzeki Małgorzacie Szejnert ("Sława i infamia", 1988).

Odznaczenia i nagrody:1951 - nagroda państwowa II stopnia (zespołowa) za inscenizację i reżyserię przedstawienia Grzech Stefana Żeromskiego w Teatrze Polskim w Warszawie1953 - Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski; nagroda państwowa II stopnia (zespołowa) za reżyserię Zemsty Aleksandra Fredry w Teatrze Narodowym w Warszawie1954 - Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski1959 - Order Sztandaru Pracy II klasy1962 - I nagroda za adaptację i reżyserię Sprawy Aleksandra Suchowo-Kobylina w Teatrze Nowym w Łodzi na Festiwalu Sztuk Rosyjskich i Radzieckich w Katowicach1964 - francuski Order Sztuki i Literatury1975 - nagroda Fundacji im. Jurzykowskiego w Nowym Jorku.