Braterska psychodrama

Thomas Bernhard jest znany przede wszystkim ze sztuk o zabarwieniu społeczno-politycznym. Wiele jego sztuk spotkało się z ostrą krytyką ze strony konserwatystów, którzy twierdzili, że Bernhard oczernia w nich Austrię. Bohaterowie jego sztuk potępiają wszystko, co ważne dla Austriaków: państwo (często określane jako Katolicko-Narodowo-Socjalistyczne), powszechnie uznane instytucje (jak np. wiedeński Burgtheater) i uwielbianych artystów. Jednak w tym krytycyzmie przebija się głęboko skrywana miłość autora do własnego kraju, przypominająca miłość matki do dziecka, które nie jest doskonałe i które czasem trzeba skrytykować, żeby wyeliminować jego błędy. A przynajmniej starać się je wyeliminować.

W dramacie "Pozory mylą" autor skupił się bardziej na relacjach międzyludzkich. Na małej komórce, jaką jest rodzina, a nawet jeszcze mniejszej - na związku. Karol (niegdyś słynny artysta cyrkowy) i Robert (marzący o powrocie na scenę aktor) łączy miłość do jednej kobiety i wspólny temat – sztuka. Choć obaj bracia nienawidzą tego rytuału, to jednak w każdy wtorek spotykają się u Karola, a w każdy czwartek u Roberta, by wypominać sobie swoje dawne, prawdziwe i wyimaginowane winy.

To spektakl oparty na aktorach. To wielka zaleta poprowadzić dialog, a chwilami monologi, przykuwając uwagę widza i nie dając mu się nudzić. Bez wrzasków, bez mikroportów używanych dziś nawet w najmniejszych salach. Utrzymać uwagę widza tradycyjnymi środkami aktorskimi. Ja to uwielbiam.

Przemysław Walich (Karol) zaczyna długim monologiem. Wspomina śmierć ukochanej kobiety i próbuje się z nią jakoś pogodzić, co utrudniają wciąż powracające obrazy z ich życia, przewijające się przed oczami jego wyobraźni niczym na taśmie filmowej. Przywołując sceny z ich wspólnego życia próbuje zrozumieć i uzasadnić niektóre sytuacje. Nosi w sobie jakąś tajemnicę, jakąś utajoną złość, którą stara się kontrolować, bo przecież jest porządnym człowiekiem. Na pewno w swoim przekonaniu. To jego wyciszenie, dążenie do perfekcji w wyrażaniu emocji jest mocno podejrzane, dlatego tak wciągające dla widza. Przemysław Walich potrafi być demoniczny poprzez spokój i w tej roli to pokazuje. Czasami się uśmiechnie, bo przypomni mu się się coś radosnego, coś wesołego, ale wciąż tkwi w narzuconych sobie ramach. Miotają nim emocje, które skrzętnie chowa.

Jego brat jest inną osobowością. Dlatego drażni. Bo pewne rzeczy przychodzą mu łatwiej. W życiu zawodowym i osobistym. Oczywiście Robert doskonale wie, że nie wszystko mu w życiu wyszło, ale robi dobrą minę do złej gry. Marian Dworakowski wcielając się w lekko zblazowanego Roberta gra minimalnymi, ale wystarczającymi środkami, przywołując wspomnienia lekkoduchów, którzy zawsze drażnili swoim zachowaniem tych "porządnych". Jego bohater nie ma w sobie takiego napięcia, co zawsze stanowi obciążenie. Nad życiowymi niepowodzeniami pochyla się ze zrozumieniem. Nie rozdziera szat. Potrafi nawet z tego żartować.

Spektakl jest oparty na zderzeniu tych dwóch osobowości. Zwykła rozmowa staje się cichą psychodramą. Z jednej strony buzujące emocje pod kontrolą, z drugiej kontrolowany luz. Bohaterowie, mimo braku prawdziwej bliskości, są na siebie skazani. Muszą rozmawiać, bo mają tylko siebie. Bo jedyna kobieta, która ich łączyła i którą kochali, właśnie umarła. To dla nich podwójna trauma. To wielka sztuka zagrać tak, żeby na scenie iskrzyło, nie posiłkując się sztucznymi fajerwerkami aktorskimi. Każdy z aktorów tworzy postać, którą widzowie potrafią zrozumieć, bo to postaci bardzo ludzkie ze swoimi wadami i zaletami.

Trzecim bohaterem w tym przedstawieniu jest scenografia stworzona przez reżysera Tomasza Kaczorowskiego. To w zasadzie same krzesła i kawałek folii. Spiętrzone, ustawione jedno na drugim, przykryte folią, zapowiadają wielką zmianę w życiu bohaterów. Sprzedaż mebli, mieszkania, koniec dawnego życia z kobietą i początek nowego. Ta scenografia pozwala uwypuklić cechy charakteru obu protagonistów. Robert nie przywiązuje wagi do pewnego nieładu panującego w jego mieszkaniu, nie przejmuje się czymś, co jest tymczasowe. Karol niemal cały czas ustawia krzesła. Najlepiej w jednym szeregu, pod linijkę. Wszystko w jego życiu musi być perfekcyjne. Nad wszystkim musi zapanować. I tylko jedna rzecz wyrwała mu się spod kontroli - jego kobieta. Karol zadręcza się tym, co było między ukochaną i jego bratem. Aż strach pomyśleć, co mogłoby wylecieć z buzującego gejzera jego umysłu, gdyby tylko ktoś odkręcił kurek. A Robert wciąż się bawi tym kurkiem.

Dramat Thomasa Bernharda to fascynująca i jednocześnie przerażająca opowieść o starzeniu się, dziwaczeniu i zagubieniu, nie pozbawiona jednak swoistych akcentów humorystycznych.

Thomas Bernhard był wybitnym austriackim pisarzem, jednym z najważniejszych twórców literatury niemieckojęzycznej w XX w. Jego dzieła, mimo licznych przekładów na język polski, rzadko goszczą na deskach teatrów. Barierą jest trudność w dostępie do licencji, wynikająca z testamentu pisarza. W Polsce twórczość Bernharda stała się znana głównie dzięki znakomitym spektaklom Krystiana Lupy. Dramat „Pozory mylą" w Teatrze Piwnica przy Krypcie miał swoją polską prapremierę.

Obsada: Marian Dworakowski - Robert, Przemysław Walich - Karol.

Autor: Thomas Bernhard, przekład: Jacek Kaduczak, reżyseria i koncepcja scenograficzna: Tomasz Kaczorowski, muzyka: Miłosz Sienkiewicz, kostiumy: Justyna Banasiak, zdjęcia: Beata Bogusławska.

Premiera 18 lutego 2023.