Człowiek bez właściwości

Właściwie tylko dwa spośród tekstów niemieckiego pisarza trafiają do teatralnej obróbki: "Leonce i Lena" oraz "Woyzeck". Nowela napisana w 1835 roku to całkiem osobny przypadek. Raczej próba, w której zderza się kilka niezależnych narracji, świadectw zdarzeń z trzech lat życia postaci dla Buchnera niezwykle intrygującej: Jakoba Reinholda Lenza, dramaturga, poety i myśliciela, niejako jego duchowego idola, dotkniętego chorobą psychiczną.

Specyficzny charakter tego polifonicznego zapisu daje wiele możliwości. Zwalnia z obowiązku konstruowania dramaturgii, podważa sens samego ukazywania sytuacji powiązanych przyczyną i skutkiem, w końcu też w pewien sposób unaocznia bezradność samej teatralnej konwencji. Trudno nie odnieść wrażenia, że reżyserka tę okazję i potencjał tekstu wykorzystała do granic możliwości, po prostu oddała jego strukturę, a same postaci - narratorzy i jednocześnie świadkowie choroby Lenza - zyskały ironiczny status i za nic w świecie nie pozwalają się zakwalifikować do reguł klasycznej opowieści. Tej, która zazwyczaj wciąga widza. Pozostają raczej w oddaleniu, zdziwieniu wobec samych siebie. Świetnie wychodzi to jeszcze na początku spektaklu, gdy widzimy zagubionego Jakoba (Szymon Czacki, gościnnie na scenie narodowej) próbującego najpierw w samotnej wędrówce przez zaśnieżony las, a potem w dyskusji z pastorem Johannem Oberlinem (Oskar Hamerski) opisać swoją tragedię. I gdy ten proponuje mu kolejne rozwiązania egzystencjalnych problemów. Albo wtedy, kiedy Lenz w żarliwej dyskusji z Christopherem Kaufmannem (Modest Ruciński, grający także narratora-świadka, niejako samego Buchnera, który dostarcza o Lenzu dodatkowych informacji) wygłasza krytykę sztuki idealistycznej. W tych jeszcze momentach wszyscy są dla siebie obcy, co powoduje ciekawy kontrast między całą trójką: nie znają się, a wzajemne próby zrozumienia kończą się śmieszną porażką. Wysocka z pełną świadomością ustawia sytuacje tak, by wydobyć ich komizm, a postaci uczynić ofiarami bezradnej komunikacji, opartej przeważnie na zbyt łatwym przekonaniu, że zawsze można jakoś rozgryźć tę drugą osobę, choćby i była nie do rozszyfrowania.

Znacznie słabiej wypadają te fragmenty, gdy Ruciński, Hamerski i Czacki zaczynają tworzyć wielopiętrowe narracje. Relacje przyjaciół Lenza mieszają się z komentarzami autora i analizami czysto teoretycznymi, co powoduje, że spektakl zbyt wyraźnie przyjmuje formułę wolnej amerykanki, by na chwilę stać się wykładem, a zaraz potem grą w podkradanie ról i podważanie całego trudu, jaki zadaje sobie Jakob, by dotrzeć do sensu swojego istnienia. Taki sens zresztą chcą odnaleźć dokładnie wszyscy. Oberlin szuka go w porządku świata boskiego, a Kaufmann-obserwator w przywileju zaglądania w myśli chorego i porządkowaniu diagnoz oraz idei. Jednak Wysocka przemienia ten proces w walkę, gdzie każdy argument może zostać natychmiast wyśmiany, zbity, ukazany w innym świetle. Zapomina przy tym, że Czacki musi być przecież człowiekiem odizolowanym od rzeczywistości. Którego niszczy choroba psychiczna, ale i ból nieprzystosowania. W końcu jest romantykiem.

Ale mógłby też być romantykiem współczesności. Niestety na scenie aktor dwoi się i troi, by krok po kroku strywializować bohatera. Gdyby miało to uzasadnienie, byłby świetny, bo prowadzi rolę pewnie i konsekwentnie, jednak na koniec: przegrywa. Subtelna ironia jego osobowości z początku przedstawienia staje się błahym portretem kogoś, kto sam nie wie, czego chce. Hamerski i Ruciński również łatwo podążają za wskazówkami Wysockiej, jednak sama konwencja to za mało.

Scena Studio Teatru Narodowego tonie w śniegu. Projektory rzucają na ścianę zdjęcia wnętrz szpitala psychiatrycznego. W głębi ekran wyświetla film o wędrówce Lenza. Chłód, desperacja i pusta, pochłaniająca przestrzeń, z którą nie wiadomo, co począć. Chętnie ujrzałbym w niej duchowego outsidera naszych czasów.