Duch Ojca Hamleta

Shakepspeare uczy, bawi i wzrusza. Każdy, kto próbuje to zanegować, staje się  skazany na swego rodzaju intelektualny ostracyzm. Dylematy Hamleta, zazdrość Otella, szaleństwo Leara, czy miłość Romea i Julii przeszły do historii literatury i mają  tam bezpieczne miejsce. Dlatego właśnie w ramach cyklu „Z drugiego planu” nie będziemy się nimi zajmować. Przedstawimy mniej popularne, ale jakże ważne postaci istniejące w tle protagonistów. Pokażemy, że one też uczą, bawią i wzruszają.  Dziś Duch Ojca Hamleta!

Prawdziwy bohater „Hamleta” – Duch Ojca Hamleta

Na temat „Hamleta” napisano wiele: Bibliografia rozpraw i studiów o „Hamlecie” jest dwa razy grubsza od warszawskiej książki telefonicznej – tak rozpoczynał swój wybitny esej Jan Kott. Większość rozważań skupia się na postaci tytułowego bohatera, jego dylematach i tajemnicach. A tak naprawdę fundamentalną postacią w sztuce jest Duch Ojca Hamleta. To on determinuje wszystkie zachowania, wyznacza bieg dramatu, to jego historia staje się pretekstem do opowiedzenia dziejów królestwa i dramatów ludzkich.

Duch pojawia się w sztuce już w I akcie i odciska swoje piętno przez niemal cały dramat. Wspomina się go z wielką czcią jako mężnego władcę, uczciwego człowieka:
Czoło Jowisza, Hyperiona włosy;
Wzrok Marsa, groźny i rozkazujący;
Postawa godna Merkurego, kiedy
Na niebotyczny szczyt góry zstępuje.
Wszystko tu tak jest pełne, tak skończone,
Jakby dla dania pierwowzoru męża
Każdy bóg swoją pieczęć był przyłożył(...)

Zwłaszcza Hamlet wielokrotnie przywołuje jego majestat, nosi w sercu pamięć o nim:
HAMLET
Mój biedny ojciec!...
Zda mi się, że go widzę.
HORACY
Gdzie?!
HAMLET
Przed duszy
Mojej oczyma.

Ukazuje się w nocy, przybiera surową, wojenną postać króla, ma podniesioną przyłbicę i smutny wyraz pobladłej twarzy, jego obecność wywołuje przerażenie. Przemawia tylko do Hamleta,  słowa stają się motywacją do działania syna. Duch przedstawia intrygę stryja, objawia prawdę o swoim morderstwie, prosi  o pamięć i pomstę. Królewicz poddaje wątpliwości istnienie Ducha, zastanawia się nad jego boskim lub piekielnym pochodzeniem.

Reżyserzy niejednokrotnie mają problem, jak rozwiązać w spektaklu kwestię Ducha. Czy ukazać go realistycznie, czy też jako projekcję wyobraźni obłąkanego Hamleta? Niektórzy twórcy z dezynwolturą dokonują redukcji tekstu i skreślają tę postać, pozbawiając dramat kluczowego bohatera. W Polsce takie decyzje inscenizacyjne mają być może źródło w „Studium o Hamlecie” Wyspiańskiego. Proponował on bowiem w jednej z wersji odczytań „Hamleta”, że Duch nie musi istnieć dosłownie i można go ukazać za pomocą trzech symboli: aktorów, portretów i cmentarza. Jego interpretacja mogła być inspirowana IV częścią „Dziadów” Mickiewicza: Więc żadnych nie ma duchów? Świat ten jest bez duszy? Romantyczną proweniencję miał również Duch w spektaklu „H.” Klaty – symboliczna postać z husarskimi skrzydłami. Reżyser komentował taką kreację starego Hamleta, jako odniesienie do romantycznego bohatera, rodem z mistycznego Słowackiego i jego „Króla Ducha”. W niezrealizowanej, legendarnej koncepcji Konrada Swinarskiego Duch miał być rzeczywisty, z hiperrealistyczną charakteryzacją i rozkładającym się ciałem. W spektaklu Nazara Duch stawał się mistyfikacją królewicza duńskiego: Hamlet przebierał się w zbroję ojca i wypowiadał jego kwestie. Z kolei w spektaklu Warlikowskiego Ducha nie ma, jednak się z nim rozmawia.

Istnieje nieskończona ilość interpretacji „Hamleta”, jednak optowałabym za tym, aby nie skreślać w nich postaci Ducha, bowiem wraz z jego redukcją niweluje się tajemnicę Księcia, pozbawia się dramat nie tylko Ducha, ale również duchowości.