Franciszek Pieczka (1928)

Aktor teatralny, filmowy, telewizyjny, dubbingowy i radiowy, lektor.

Urodził się 18 stycznia 1928 roku w Godowie.

Urodził się i wychowywał w Godowie, wsi położonej w powiecie wodzisławskim na Górnym Śląsku. W Godowie był organistą w miejscowym kościele i pracował na roli. Był najmłodszy z sześciorga rodzeństwa. Od najmłodszych lat interesował się kinem. Chodził pieszo na seanse kinowe do Wodzisławia albo czeskiej Zawady.

Franciszek Pieczka jest absolwentem Wydziału Aktorskiego Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza w Warszawie. Dyplom uzyskał w 1954 roku.

Debiutował, 26 stycznia 1953, rolą Spója w spektaklu dyplomowym w PWST „Sen nocy letniej" Williama Szekspira w reż. Jerzego Kreczmara. Ponadto w czasie studiów wystąpił w „Balladynie" Juliusza Słowackiego (Kanclerz) w reż. Aleksandra Bardiniego w Teatrze Nowej Warszawy (premiera 3 stycznia 1954) i „Nadzieja" Hermana Heijermansa (Klemens Bos) w Teatrze Nowej Warszawy (premiera 29 maja 1954).

Po studiach pracował w Teatrze Dolnośląskim w Jeleniej Górze, gdzie zagrał w trzech spektaklach: „Chwasty" Janusza Warmińskiego (Wiśniewski) w reż. Tadeusza Żuchniewskiego (premiera 6 listopada 1954), „Dom na Twardej" Kazimierza Korcellego (Adam) w reż. Tadeusza Żuchniewskiego (premiera 17 lutego 1955) i „Gwałtu, co się dzieje!" Aleksandra Fredry (Jan Kanty Doręba) w reż. Kazimierza Czyńskiego (premiera 18 maja 1955).

Następnie przeniósł się do Teatru Ludowego w Nowej Hucie, gdzie występował w latach 1955-1964. W teatrze prowadzonym przez Krystynę Skuszankę i Jerzego Krasowskiego zagrał wiele ważnych ról. Był m.in. Dżumą w "Stanie oblężenia" wg Alberta Camusa w reżyserii Krystyny Skuszanki i Jerzego Krasowskiego (1958), Regimentarzem w "Śnie srebrnym Salomei" Juliusza Słowackiego w reżyserii Krystyny Skuszanki (1959), Generałem Barczem w "Radości z odzyskanego śmietnika" wg "Generała Barcza" Juliusza Kadena-Bandrowskiego w reżyserii Jerzego Krasowskiego (1960), Senatorem w Mickiewiczowskich "Dziadach" w inscenizacji Krystyny Skuszanki i Jerzego Krasowskiego (1960) oraz Horodniczym w „Rewizorze" Mikołaja Gogola w reżyserii Józefa Szajny. Jedną z najwybitniejszych ról z okresu pracy w Teatrze Ludowym była postać Lenniego Smalla w sztuce "Myszy i ludzie", scenicznej adaptacji powieści Johna Steinbecka, którą w 1956 roku wyreżyserował Jerzy Krasowski. Pieczka stworzył wówczas przejmującą postać człowieka naznaczonego i wyobcowanego, o dziecięcej wrażliwości. Podobny rys będzie nosić później wiele innych jego ról.

W latach 1964-1969 aktor pracował w Starym Teatrze w Krakowie, a w latach 1969-1974 należał do zespołu warszawskiego Teatru Dramatycznego. Na scenie krakowskiej grał w inscenizacjach Zygmunta Hübnera m.in. Sama w "Happy Endzie" Dorothy Lane (1966) i Włóczęgę w "Scenerii zimowej" Maxwella Andersona (1967) oraz spektaklach Jerzego Jarockiego, m.in. Glendowera w "Królu Henryku IV" Williama Szekspira (1965), Benia Krzyka w "Zmierzchu" Izaaka Babla (1966) oraz Pizania w "Cymbelinie" Szekspira (1966). Najważniejszą rolą Pieczki na deskach Starego Teatru był tytułowy "Woyzeck" w dramacie Georga Büchnera w reżyserii Konrada Swinarskiego (1966). Stefan Polanica pisał w "Słowie Powszechnym":

Swinarski wydobył i wyostrzył całą gorycz, ironię i sarkazm dzieła, operując śmiało efektami ostrymi i kontrastowymi. Znalazł przy tym idealnego wykonawcę tytułowej roli w osobie Franciszka Pieczki, który jako zagubiony w nieludzkiej dżungli plebejusz zdumiewa i wzrusza.
W Teatrze Dramatycznym najciekawszą kreację stworzył występując w "Marchołcie grubym a sprośnym" Jana Kasprowicza w reżyserii Ludwika René (1970). Pieczka grał "Marchołta (...) nie 'grubego' i 'sprośnego', ale ascetycznego. (...) Jest to Marchołt poczciwy i prostolinijny" (Lidia Kuchtówna, "Życie Literackie" 1970, nr 37).

Równocześnie z debiutem na scenie przyszły pierwsze role filmowe. Po raz pierwszy Pieczka pojawił się na ekranie w niewielkiej roli w "Pokoleniu" Andrzeja Wajdy (premiera 26 stycznia 1955). Następnie zagrał m.in. Odryna w "Matce Joannie od aniołów" Jerzego Kawalerowicza (1960) i opętanego Pacheco w "Rękopisie znalezionym w Saragossie" Wojciecha Jerzego Hasa (1964). Wielką popularność przyniosła Pieczce rola czołgisty Gustlika Jelenia w serialu "Czterej pancerni i pies" (1966-1970), a uznanie krytyki rola Mateusza w "Żywocie Mateusza" wg powieści Ptaki Tarjei Vesaasa (1967). W tym wzruszającym, poetyckim filmie Witolda Leszczyńskiego Pieczka, używając minimum słów, stonowanymi środkami aktorskim, przedstawił tragiczną postać mężczyzny bezbronnego i nadwrażliwego.

Od 1976 roku Pieczka związany jest z Teatrem Powszechnym. Tutaj ponownie współpracował z Zygmuntem Hübnerem. Reżyser powierzał mu różnorodne role. W słynnym przedstawieniu "Lot nad kukułczym gniazdem" wg Kena Keseya i Dale'a Wassermana (1977), Pieczka zagrał Wodza Bromdena. Była to "zwarta, wyrazista, przejmująca swym milczącym tragizmem postać (..)" (Stefan Polanica, "Słowo Powszechne" 1977, nr 222). W przedstawieniu "Z życia glist" Per Olova Enquista (1984) wcielił się w Johana Ludwika Heiberga. Elżbieta Baniewicz pisała, o Heibergu Pieczki, że "demonstruje wyniosłość arystokraty i lodowatość umysłu, pochłonięty jest rozważaniami o własnej śmierci, którym najlepiej sprzyja kontemplowanie gwiazd. Ten wielki mężczyzna, oddalony od żywych swoim chłodem zdaje się pozbawiony wszelkich uczuć" ("Teatr" 1984, nr 8). Pieczka zagrał także m.in. doktora Tomasza Stockmanna we "Wrogu ludu" Henrika Ibsena w reżyserii Kazimierza Kutza (1979), Kreona w "Antygonie" według tekstu i w reżyserii Helmuta Kajzara (1982) i Wujka w "Kartotece" Tadeusza Różewicza reżyserowanej przez Michała Ratyńskiego (1984).

Odskocznią od bohaterów "prostolinijnych" były role szwarccharakterów w niemieckich filmach z przełomu lat 60. i 70. oraz udział w filmach Andrzeja Kondratiuka, m.in. "Hydrozagadce" (1970), gdzie podobnie jak w "Rękopisie znalezionym w Saragossie" Pieczka z powodzeniem grał w konwencji komediowej. W latach 70. aktor wielokrotnie pojawiał się na ekranie. Wystąpił w najgłośniejszych polskich filmach dekady. Zagrał Proboszcza w "Chłopach" wg Władysława Reymonta w reżyserii Jana Rybkowskiego (1973) i Starego Kiemlicza w ekranizacji "Potopu" Henryka Sienkiewicza w reżyserii Jerzego Hoffmana (1974). Grał w śląskich filmach Kazimierza Kutza – "Perle w koronie "(1971) oraz "Paciorkach jednego różańca" (1979). Był pamiętnym Czepcem w "Weselu" wg Stanisława Wyspiańskiego w reżyserii Andrzeja Wajdy (1972), a także Mullerem w "Ziemi obiecanej" wg Władysława Reymonta (1974).

Z początkiem lat 80. przybyła jeszcze jedna bardzo ważna rola w dorobku Pieczki. Jerzy Kawalerowicz obsadził go jako Karczmarza Taga w ekranizacji książki Juliana Stryjkowskiego "Austeria" (1983). Oskar Sobański notował w "Filmie" w 1983 roku:

W następnych latach aktor jeszcze wielokrotnie pojawiał się na ekranie i na scenie. Grał m.in. w ekranizacji "Wiernej rzeki" Stefana Żeromskiego w reżyserii Tadeusza Chmielewskiego (1983) oraz "Siekierezadzie" wg Edwarda Stachury w reżyserii Witolda Leszczyńskiego (1985). Wystąpił w "Dziewczętach z Nowolipek" wg Poli Gojawiczyńskiej w reżyserii Barbary Sass (1985), a także w filmie dla młodzieży "Przyjaciel wesołego diabła" wg powieści Kornela Makuszyńskiego w reżyserii Jerzego Łukaszewicza (1986). W teatrze zagrał m.in.: w "Zmierzchu" Izaaka Babla w reżyserii Krystyny Meissner, tym razem wcielając się w postać Mendela Krzyka (1987), w "Tańcach w Ballybeg" Briana Friela w reżyserii Judy Friel (1993), "Balladynie" Juliusza Słowackiego w reżyserii Jarosława Kiliana (1994). Był także Żydem w "Weselu" Wyspiańskiego reżyserowanym przez Krzysztofa Nazara (1995), Oyermachem w "Innych rozkoszach" wg Jerzego Pilcha i Tichonem w "Biesach" wg Fiodora Dostojewskiego (2002), spektaklach w reżyserii Rudolfa Zioło (2000).

W ostatniej dekadzie Pieczka grał przede wszystkim w filmach Jana Jakuba Kolskiego. Magiczno-wiejskie obrazy Kolskiego sprawiły, że aktor po raz kolejny mógł w pełni zaprezentować swoje artystyczne możliwości, aktorstwo, którego znakiem rozpoznawczym jest charyzma i szczerość. Z Kolskim Pieczka zrealizował osiem filmów, m.in. "Szablę od komendanta" (1995), "Historię kina w Popielawach" (1998), a przede wszystkim "Jańcio Wodnika" (1993). Tadeusz Lubelski, nawiązując do innych ról aktora, pisał w "Kinie":

W 2001 roku Pieczka zagrał Bartłomieja w "Requiem" Witolda Leszczyńskiego, dalekim echu "Żywota Mateusza", a także św. Piotra w "Quo vadis" wg Henryka Sienkiewicza w reżyserii Jerzego Kawalerowicza. Można go było oglądać w produkcjach polsko-węgierskich – w roli rabina Lewiego "Cudzie w Krakowie" Diany Groo (2004) i Jeremosa w "Ósmym dniu tygodnia" Judit Elek (2006). W 2014 pojawił się w bajkowej przypowieści "Serce, serduszko" w reżyserii Jana Jakuba Kolskiego. Aktor gra również jedną z głównych ról w popularnym serialu "Ranczo". W 2017 roku zagrał we współczesnej baśni, "Synu królowej śniegu", w reżyserii Roberta Wichrowskiego.

Na scenie dramatycznej w warszawskim Teatrze Powszechnym wystąpił w ostatnich latach w trzech spektaklach. Zagrał Wilhelma Foldala w "Johnie Gabrielu Borkmanie" Henryka Ibsena w reżyserii Zbigniewa Zapasiewicza (2006), Makarego w Fredrowskim "Gwałtu, co się dzieje!" Gabriela Gietzky'ego (2006) i Al Lewisa (partnerował mu jako Willy Zbigniew Zapasiewicz) w "Słonecznych chłopcach" Neila Simona w reżyserii Macieja Wojtyszki (2008) – przedstawieniu o dwóch starych wodewilowych aktorach, którzy prowadzą sarkastyczny, inteligentny dialog.

Żona - Henryka Pieczka. Zmarła w 2004.

Nagrody i odznaczenia:
1955 - Medal 10-lecia PRL
1960 - Nagroda im. Stefana Jaracza przyznawana przez SPATiF za rolę Regimentarza w dramacie Juliusza Słowackiego "Sen Srebrny Salomei" w Teatrze Ludowym
1960 - Nagroda miasta Krakowa
1967 - Nagroda ministra obrony narodowej I stopnia (zespołowa) za rolę w serialu "Czterej pancerni i pies"
1968 - Chicago - IV FF - "Srebrny Hugo", nagroda za najlepszą kreację męską - za rolę Matisa w filmie "Żywot Mateusza" w reżyserii Witolda Leszczyńskiego
1968 - Nagroda Komitetu d/s Radia i Telewizji za wybitne role w słuchowiskach
1974 - Złoty Krzyż Zasługi
1974 - Kufel Warmiński - nagroda w plebiscycie "Panoramy Północy"
1977 - Nagroda teatralna tygodnika "Przyjaźń" za rolę Charłowa w przedstawieniu Teatru TVP "Stepowy król Lear" Iwana Turgieniewa
1979 - Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski
1980 - Kalisz - XX KST - wyróżnienie za rolę w spektaklu Teatru TV "Złodziej"
1980 - Zasłużony Działacz Kultury
1981 - Kalisz - XXI KST - nagroda I stopnia za role w spektaklach Teatru TV: Czepca w "Weselu" i Plebana w "Wojna w Polsce pospolita"
1984 - Złoty Ekran za rok 1983 za rolę w serialu "Blisko, coraz bliżej"
1984 - Karl-Marx-Stadt - III Krajowy Festiwal Filmów Fabularnych NRD - nagroda za najlepszą role męską w filmie "Fariaho"
1985 - Nagroda im.Gustawa Morcinka przyznana przez Zarząd Wydawnictwa SD "Epoka" - "za wybitne role filmowe i teatralne, w tym wiele związanych z tematyką śląską"
1993 - Gdańsk - XVIII FPFF nagroda za pierwszoplanową rolę męską w filmie "Jańcio Wodnik" Jana Jakuba Kolskiego
1994 - Kaliningrad - MFF Krajów Nadbałtyckich - nagroda główna za rolę w filmie "Jańcio Wodnik" J.J.Kolskiego
1995 - Moskwa - MFFilmów Kinowych Narodów Słowiańskich i Prawosławnych - nagroda jury za najlepszą rolę męską w filmie "Jańcio Wodnik" J.J.Kolskiego
1996 - Opole - XXI OKT - nagroda za rolę Żyda w "Weselu"
1996 - Tytuł Honorowego Ślązaka
1996 - Wielki Splendor - nagroda Teatru Polskiego Radia
1998 - Nagroda Towarzystwa Przyjaciół Śląska w Warszawie
1998 - Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski
2001 - Nagroda Kulturalna Śląska przyznawana przez rząd Dolnej Saksonii za popularyzację śląskiej kultury
2001 - Honorowa Złota Lampka Górnicza przyznana przez Komitet Organizacyjny XXXII Rybnickich Dni Literatury
2002 - Trzecie miejsce w plebiscycie "TeleRzeczpospolitej" na najpopularniejszego aktora
2008 - Złoty Medal Gloria Artis - Zasłużony Kulturze
2009 - Nagroda Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego
2009 - Nagroda im. Cypriana Norwida w dziedzinie teatru za rolę Ala Lewisa w spektaklu "Słoneczni Chłopcy" w reż. Macieja Wojtyszki w Teatrze Powszechnym w Warsazawie
2009 - Tarnów - Tarnowska Nagroda Filmowa - nagroda za całokształt twórczości
2009 - Super Wiktor za całokształt osiągnięć
2011 - Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski
2013 - Katowice - Nagroda "Hanys"
2013 - Katowice - Nagroda im. Stanisława Ligonia
2015 - Katowice - "Lux ex Silesia" za "konsekwentne pielęgnowanie etosu śląskiego oraz wybitne osiągnięcia artystyczne dla kultury polskiej w dziedzinie filmu i teatru".
2015 - Warszawa - Polska Nagroda Filmowa "Orła" za Osiągnięcia Życia
2017 - Warszawa - Nagroda Specjalna Stowarzyszenia Filmowców Polskich za dzieło życia
2017 - Order Orła Białego.
Jest honorowym obywatelem gminy Godów.

Źródła: Culture.pl, FilmPolski, Wikipedia, E-teatr

Opracował Ryszard Klimczak
Dziennik Teatralny
19 stycznia 2018

Książka tygodnia

Teatr, który nadchodzi
Wydawnictwo słowo/obraz terytoria Sp. z o.o.
Dariusz Kosiński

Trailer tygodnia

La Phazz
Julieta Gascón i Jose Antonio Puchades
W "La Phazz" udało się twórcom z "La ...