Franciszek Pieczka

Franciszek Pieczka jest absolwentem Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej im. Aleksandra Zelwerowicza w Warszawie. Dyplom uzyskał w 1954 roku. Początkowo pracował w Teatrze Dolnośląskim w Jeleniej Górze. Następnie aktor przeniósł się do Teatru Ludowego w Nowej Hucie, gdzie występował w latach 1955-1964. W teatrze prowadzonym przez Krystynę Skuszankę i Jerzego Krasowskiego zagrał wiele ważnych ról. Był m.in. Dżumą w "Stanie oblężenia" wg Alberta Camusa w reżyserii Skuszanki i Krasowskiego (1958), Regimentarzem w "Śnie srebrnym Salomei" Juliusza Słowackiego w reżyserii Skuszanki (1959), Generałem Barczem w "Radości z odzyskanego śmietnika" wg "Generała Barcza" Juliusza Kadena-Bandrowskiego w reżyserii Krasowskiego (1960), Senatorem w Mickiewiczowskich "Dziadach" w inscenizacji Skuszanki i Krasowskiego (1960) oraz Horodniczym w Rewizorze Mikołaja Gogola w reżyserii Józefa Szajny. Jedną z najwybitniejszych ról z okresu pracy w Teatrze Ludowym była postać Lenniego Smalla w sztuce "Myszy i ludzie", scenicznej adaptacji powieści Johna Steinbecka, którą w 1956 roku wyreżyserował Jerzy Krasowski. Pieczka stworzył wówczas przejmującą postać człowieka naznaczonego i wyobcowanego, o dziecięcej wrażliwości. Podobny rys będzie nosić później wiele innych jego ról.

Równocześnie z debiutem na scenie przyszły pierwsze role filmowe. Po raz pierwszy Pieczka pojawił się na ekranie w niewielkiej roli w "Pokoleniu" Andrzeja Wajdy (1954). Następnie zagrał m.in. Odryna w "Matce Joannie od aniołów" Jerzego Kawalerowicza (1960) i opętanego Pacheco w "Rękopisie znalezionym w Saragossie" Wojciecha Jerzego Hasa (1964). Wielką popularność przyniosła Pieczce rola czołgisty Gustlika Jelenia w serialu "Czterej pancerni i pies" (1966-1970), a uznanie krytyki rola Mateusza w "Żywocie Mateusza" wg powieści Ptaki Tarjei Vesaasa (1967). W tym wzruszającym, poetyckim filmie Witolda Leszczyńskiego Pieczka, używając minimum słów, stonowanymi środkami aktorskim, przedstawił tragiczną postać mężczyzny bezbronnego i nadwrażliwego.

W latach 1964-1969 aktor pracował w Starym Teatrze w Krakowie, a w latach 1969-1974 należał do zespołu warszawskiego Teatru Dramatycznego. Na scenie krakowskiej grał w inscenizacjach Zygmunta Hübnera m.in. Sama w "Happy Endzie" Dorothy Lane (1966) i Włóczęgę w "Scenerii zimowej" Maxwella Andersona (1967) oraz spektaklach Jerzego Jarockiego, m.in. Glendowera w "Królu Henryku IV" Williama Szekspira (1965), Benia Krzyka w "Zmierzchu" Izaaka Babla (1966) oraz Pizania w "Cymbelinie" Szekspira (1966). Najważniejszą rolą Pieczki na deskach Starego Teatru był tytułowy "Woyzeck" w dramacie Georga Büchnera w reżyserii Konrada Swinarskiego (1966). Stefan Polanica pisał w "Słowie Powszechnym":

Swinarski wydobył i wyostrzył całą gorycz, ironię i sarkazm dzieła, operując śmiało efektami ostrymi i kontrastowymi. Znalazł przy tym idealnego wykonawcę tytułowej roli w osobie Franciszka Pieczki, który jako zagubiony w nieludzkiej dżungli plebejusz zdumiewa i wzrusza.
W Teatrze Dramatycznym najciekawszą kreację stworzył występując w "Marchołcie grubym a sprośnym" Jana Kasprowicza w reżyserii Ludwika René (1970). Pieczka grał "Marchołta (...) nie 'grubego' i 'sprośnego', ale ascetycznego. (...) Jest to Marchołt poczciwy i prostolinijny" (Lidia Kuchtówna, "Życie Literackie" 1970, nr 37). Odskocznią od bohaterów "prostolinijnych" były role szwarccharakterów w niemieckich filmach z przełomu lat 60. i 70. oraz udział w filmach Andrzeja Kondratiuka, m.in. "Hydrozagadce" (1970), gdzie podobnie jak w "Rękopisie znalezionym w Saragossie" Pieczka z powodzeniem grał w konwencji komediowej. W latach 70. aktor wielokrotnie pojawiał się na ekranie. Wystąpił w najgłośniejszych polskich filmach dekady. Zagrał Proboszcza w "Chłopach" wg Władysława Reymonta w reżyserii Jana Rybkowskiego (1973) i Starego Kiemlicza w ekranizacji "Potopu" Henryka Sienkiewicza w reżyserii Jerzego Hoffmana (1974). Grał w śląskich filmach Kazimierza Kutza – "Perle w koronie "(1971) oraz "Paciorkach jednego różańca" (1979). Był pamiętnym Czepcem w "Weselu" wg Stanisława Wyspiańskiego w reżyserii Andrzeja Wajdy (1972), a także Mullerem w "Ziemi obiecanej" wg Władysława Reymonta (1974).

Od 1976 roku Pieczka związany jest z Teatrem Powszechnym. Tutaj ponownie współpracował z Zygmuntem Hübnerem. Reżyser powierzał mu różnorodne role. W słynnym przedstawieniu "Lot nad kukułczym gniazdem" wg Kena Keseya i Dale'a Wassermana (1977), Pieczka zagrał Wodza Bromdena. Była to "zwarta, wyrazista, przejmująca swym milczącym tragizmem postać (..)" (Stefan Polanica, "Słowo Powszechne" 1977, nr 222). W przedstawieniu "Z życia glist" Per Olova Enquista (1984) wcielił się w Johana Ludwika Heiberga. Elżbieta Baniewicz pisała, o Heibergu Pieczki, że "demonstruje wyniosłość arystokraty i lodowatość umysłu, pochłonięty jest rozważaniami o własnej śmierci, którym najlepiej sprzyja kontemplowanie gwiazd. Ten wielki mężczyzna, oddalony od żywych swoim chłodem zdaje się pozbawiony wszelkich uczuć" ("Teatr" 1984, nr 8). Pieczka zagrał także m.in. doktora Tomasza Stockmanna we "Wrogu ludu" Henrika Ibsena w reżyserii Kazimierza Kutza (1979), Kreona w "Antygonie" według tekstu i w reżyserii Helmuta Kajzara (1982) i Wujka w "Kartotece" Tadeusza Różewicza reżyserowanej przez Michała Ratyńskiego (1984).

Z początkiem lat 80. przybyła jeszcze jedna bardzo ważna rola w dorobku Pieczki. Jerzy Kawalerowicz obsadził go jako Karczmarza Taga w ekranizacji książki Juliana Stryjkowskiego "Austeria" (1983). Oskar Sobański notował w "Filmie" w 1983 roku:

Wszystko, co Stryjkowski zawarł w postaci karczmarza, mędrca obdarzonego wiedzą o przyszłym losie jego społeczeństwa i nic nie mogącego zrobić, by się odwróciły wyroki Boskie, Pieczka wyraził do końca. Tag jest naszym przewodnikiem po świecie, który bez niego byłby tylko dziwny i obcy. Jego trzeźwy sceptycyzm, a przede wszystkim serdeczny, pełen miłości stosunek do wszystkich, których jego austeria przygarnęła na tę 'sądną noc' wyłuskują ludzką prawdę spod masek, spod mylącej iluzji rytuału.

W następnych latach aktor jeszcze wielokrotnie pojawiał się na ekranie i na scenie. Grał m.in. w ekranizacji "Wiernej rzeki" Stefana Żeromskiego w reżyserii Tadeusza Chmielewskiego (1983) oraz "Siekierezadzie" wg Edwarda Stachury w reżyserii Witolda Leszczyńskiego (1985). Wystąpił w "Dziewczętach z Nowolipek" wg Poli Gojawiczyńskiej w reżyserii Barbary Sass (1985), a także w filmie dla młodzieży "Przyjaciel wesołego diabła" wg powieści Kornela Makuszyńskiego w reżyserii Jerzego Łukaszewicza (1986). W teatrze zagrał m.in.: w "Zmierzchu" Izaaka Babla w reżyserii Krystyny Meissner, tym razem wcielając się w postać Mendela Krzyka (1987), w "Tańcach w Ballybeg" Briana Friela w reżyserii Judy Friel (1993), "Balladynie" Juliusza Słowackiego w reżyserii Jarosława Kiliana (1994). Był także Żydem w "Weselu" Wyspiańskiego reżyserowanym przez Krzysztofa Nazara (1995), Oyermachem w "Innych rozkoszach" wg Jerzego Pilcha i Tichonem w "Biesach" wg Fiodora Dostojewskiego (2002), spektaklach w reżyserii Rudolfa Zioło (2000).

W ostatniej dekadzie Pieczka grał przede wszystkim w filmach Jana Jakuba Kolskiego. Magiczno-wiejskie obrazy Kolskiego sprawiły, że aktor po raz kolejny mógł w pełni zaprezentować swoje artystyczne możliwości, aktorstwo, którego znakiem rozpoznawczym jest charyzma i szczerość. Z Kolskim Pieczka zrealizował osiem filmów, m.in. "Szablę od komendanta" (1995), "Historię kina w Popielawach" (1998), a przede wszystkim "Jańcio Wodnika" (1993). Tadeusz Lubelski, nawiązując do innych ról aktora, pisał w "Kinie":

Jego Jańcio zachowuje pamięć dawnej czystości Mateusza, ale bogatszy jest o całe doświadczenie człowieka dojrzałego, który przeżył już poczucie mowy Haratyka, próżność Czepca, sceptycyzm Szczepana, zachowując przy tym wewnętrzną delikatność samego aktora.
W 2001 roku Pieczka zagrał Bartłomieja w "Requiem" Witolda Leszczyńskiego, dalekim echu "Żywota Mateusza", a także św. Piotra w "Quo vadis" wg Henryka Sienkiewicza w reżyserii Jerzego Kawalerowicza. Można go było oglądać w produkcjach polsko-węgierskich – w roli rabina Lewiego "Cudzie w Krakowie" Diany Groo (2004) i Jeremosa w "Ósmym dniu tygodnia" Judit Elek (2006). W 2014 pojawił się w bajkowej przypowieści "Serce, serduszko" w reżyserii Jana Jakuba Kolskiego. Aktor gra również jedną z głównych ról w popularnym serialu "Ranczo". W 2017 roku zagrał we współczesnej baśni, "Synu królowej śniegu", w reżyserii Roberta Wichrowskiego. W 2018 Mariusz Malec wyreżyserował film dokumentalny poświęcony Franciszkowi Pieczce pt: "Aktor Pana Boga", tłumacząc:

Tytuł filmu "Aktor Pana Boga" wskazuje wysublimowaną formę kreacji aktorskich mistrza, prześledzimy jego karierę w najdelikatniejszej postaci, to znaczy będziemy sprawdzać jego role religijne oraz jego duchowość, a myślę, że to jest święty człowiek wśród aktorów i warto o nim opowiedzieć filmowo.

Na scenie dramatycznej w warszawskim Teatrze Powszechnym wystąpił w ostatnich latach w trzech spektaklach. Zagrał Wilhelma Foldala w "Johnie Gabrielu Borkmanie" Henryka Ibsena w reżyserii Zbigniewa Zapasiewicza (2006), Makarego w Fredrowskim "Gwałtu, co się dzieje!" Gabriela Gietzky'ego (2006) i Al Lewisa (partnerował mu jako Willy Zbigniew Zapasiewicz) w "Słonecznych chłopcach" Neila Simona w reżyserii Macieja Wojtyszki (2008) – przedstawieniu o dwóch starych wodewilowych aktorach, którzy prowadzą sarkastyczny, inteligentny dialog.

Ważniejsze nagrody i odznaczenia:
1955 – Medal 10-lecia PRL;
1960 – Nagroda im. Jaracza przyznawana przez SPATiF; Nagroda miasta Krakowa;
1967 – Nagroda Ministra Obrony Narodowej I stopnia (zespołowa) za rolę w serialu "Czterej pancerni i pies" w reżyserii Konrada Nałęckiego;
1968 – Nagroda za rolę Matisa w filmie "Żywot Mateusza" Witolda Leszczyńskiego na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Chicago;
1974 – Złoty Krzyż Zasługi;
1980 – Zasłużony Działacz Kultury; Wyróżnienie za rolę Szczepana w spektaklu Teatru TV Złodziej Wiesława Myśliwskiego w reżyserii Stefana Szlachtycza na 20. Kaliskich Spotkaniach Teatralnych;
1981 – Nagroda I stopnia za role w spektaklach Teatru TV: Czepca w "Weselu" Stanisława Wyspiańskiego w reżyserii Jana Kulczyńskiego i Plebana w "Wojnie w Polszcze Pospolitej" wg scenariusza Henryka Kluby i Juliana Lewańskiego w reżyserii Henryka Kluby na 21. Kaliskich Spotkaniach Teatralnych;
1984 – Złoty Ekran za rok 1983 - nagroda przyznawana przez tygodnik "Ekran";
1985 – Nagroda im. Gustawa Morcinka;
1993 – Nagroda za pierwszoplanową rolę męską w filmie "Jańcio Wodnik" Jana Jakuba Kolskiego na 18. Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku;
1994 – Nagroda główna za tytułową rolę w filmie "Jańcio Wodnik" Jana Jakuba Kolskiego na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym Krajów Nadbałtyckich w Kaliningradzie;
1995 – Nagroda jury za najlepszą rolę męską w filmie "Jańcio Wodnik" Jana Jakuba Kolskiego na Międzynarodowym Festiwalu Filmów Kinowych Narodów Słowiańskich i Prawosławnych w Moskwie;
1996 – Wielki Splendor – nagroda Teatru Polskiego Radia;
1996 – Nagroda za rolę Żyda w "Weselu" Stanisława Wyspiańskiego w reżyserii Krzysztofa Nazara w Teatrze Powszechnym w Warszawie na 21. Opolskich Konfrontacjach Teatralnych;
1998 – Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski, Nagroda Towarzystwa Przyjaciół Śląska w Warszawie;
2001 – Honorowa Złota Lampka Górnicza przyznana przez Komitet Organizacyjny 32. Rybnickich Dni Literatury, Nagroda Kulturalna Śląska przyznawana przez rząd Dolnej Saksonii za popularyzację śląskiej kultury;
2002 – Trzecie miejsce w corocznym plebiscycie "TeleRzeczpospolitej" - telewizyjnego dodatku dziennika "Rzeczpospolita" na najpopularniejszego aktora;
2008 – Złoty Medal Gloria Artis - Zasłużony Kulturze;
2009 – Nagroda im. Cypriana Norwida w dziedzinie teatru za rolę Ala Lewisa w spektaklu "Słoneczni chłopcy" w reżyserii Macieja Wojtyszki w Teatrze Powszechnym w Warszawie; Tarnowska Nagroda Filmowa - nagroda za całokształt twórczości; Nagroda Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego; Super Wiktor (nagroda Akademii Telewizyjnej) za całokształt osiągnięć;
2011 – Krzyż Wielki Orderu Odrodzenia Polski za "wybitne zasługi dla kultury narodowej, za osiągnięcia w twórczości artystycznej"
2015 – Śląska Nagroda im. Juliusza Ligonia za "konsekwentne pielęgnowanie etosu śląskiego oraz wybitne osiągnięcia artystyczne dla kultury polskiej w dziedzinie filmu i teatru"; Polska Nagroda Filmowa "Orzeł" w kategorii: Nagroda za Osiągnięcia Życia; "Lux ex Silesia" za "konsekwentne pielęgnowanie etosu śląskiego oraz wybitne osiągnięcia artystyczne dla kultury polskiej w dziedzinie filmu i teatru".
2017 – Order Orła Białego.
2019 – Doroczna Nagroda Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego za całokształt twórczości