Historia Międzynarodowego Festiwalu Teatralnego BEZ GRANIC

Europejska opinia publiczna była informowana o opozycyjnych prądach w CSRS za pośrednictwem niezależnej prasy i Radia Wolna Europa. Już drugi numer wydawanego poza cenzurą polskiego kwartalnika „Krytyka" (datowany na jesień 1978) był w większości poświęcony wybranym dokumentom Karty 77 i tekstom czeskich autorów Pavla Kohouta, Ladislava Hejdánka, Jana Patočki, Jiřího Hájka, Ludvíka Vaculíka i Zdenka Mlynářa. Jako jeden z członków redakcji, która od tego numeru prezentowała się jako „środkowoeuropejska", obok Polaków (Konrad Bieliński, Jacek Kuroń, Jan Lityński, Adam Michnik, Stefan Starczewski, Jan Walc, Roman Wojciechowski) i Węgra (Miklos Haraszti) w stopce redakcyjnej wymieniony był także Václav Havel. Później na tych łamachopublikowany został m.in. słynny esej Havla Siła bezsilnych.

W tym czasie doszło w Krakonoszach do dwóch pierwszych spotkań działaczy Komitetu Samoobrony Społecznej KOR i Karty 77 (lipiec i wrzesień 1978), która zapoczątkowała współpracę środowisk opozycyjnych z obydwu krajów.

Lata 1981–1989

Inicjatywa powołania SPCz zrodziła się we Wrocławiu, jej pomysłodawcami byli Mirosław Jasiński i Aleksander Gleichgewicht. Inspiracją było Posłanie do Ludzi Pracy Europy Wschodniej uchwalone na pierwszym zjeździe „Solidarności" we wrześniu 1981. W październiku 1981 Gleichgewicht nawiązał kontakt z Czechami: Jaroslavem i Janem Šabatami, Anną Šabatovą i Václavem Malym. Nie podjęto jednak szerszej działaności, a po wprowadzeniu stanu wojennego 13 grudnia 1981 Gleichgewicht został internowany. Od wiosny 1982 kierownictwo objął Mirosław Jasiński. Kiedy okazało się, że wznowione kontakty zostały zinfiltrowane przez służby bezpieczeństwa, Jasiński w 1984 wymienia wprowadza do SPCz zupełnie nowe osoby. W zespole znaleźli się: Mieczysław Piotrowski (Dučin), Jarosław Broda, Marcin Gruszecki i inni, który stanowić będą trzon organizacji aż do końca zakonspirowanej działalności SPCz.

Młodzi aktywiście z Wrocławia potrafili skutecznie nawiązać do poprzednich kontaktów polskich dysydentów z sygnatariuszami Karty 77. Skoncentrowali się przede wszystkim na konkretnych działaniach, pozostawiając ideologiczne proklamacje bardziej znanym dysydentom. Były to nie tylko konspiracyjne spotkania i przemyt, ale w szczególności działania w przestrzeni publicznej: happeningi, demonstracje uliczne i kolportaż ulotek. Tworzyli platformę, wokół której mogli zjednoczyć się wszyscy zainteresowani wspólnym działaniem. Oddźwięk znaleźli zwłaszcza wśród członków Komitetu Obrony Niesprawiedliwie Prześladowanych (VONS), którzy od początku starali się upublicznić konkretne sprawy. Realizowano wspólnie wiele przedsięwzięć (gromadzenie i dystrybucja zakazanych publikacji oraz niezależnej i emigracyjnej literatury, spotkania w górach, organizacja akcji charytatywnych, pomoc ofiarom represji, propagacja informacji o niezależnej działalności).

Do roku 1984 działalność SPCz prowadziły przede wszystkim ośrodki w Pradze i we Wrocławiu. Latem 1985 roku nawiązano następny ważny kontakt. Inicjatorem był Petr Pospíchal, który poprzez studenta Rudolfa Vévodę nawiązał w Warszawie kontakt ze Zbigniewem Janasem. Do osobistego spotkania doszło w Tatrach Zachodnich pod szczytem Grześ, polską stronę reprezentował Zbigniew Janas i Janusz Onyszkiewicz, czeską Petr Pospíchal i Jan Wünsch. Następowały kolejne spotkania i przemyt nielegalnej literatury.

Rok później powołano grupę tłumaczy zajmujących się przekładami na język polski zakazanej w owym czasie współczesnej literatury czeskiej i słowackiej. Powstaje podziemna seria wydawnicza pod nazwą „Kolekcja Czeskiej i Słowackiej Literatury Niezależnej", w ramach której opublikowano m.in. utwory Bohumila Hrabala, Josefa Škvoreckiego, Václava Havla i Jana Pelca. W tym samym czasie utworzono również archiwum wydawnictw niezależnych.

Pod koniec 1986 roku niedaleko Wisły po spotkaniu z czechosłowackimi kurierami została zatrzymana polska kurierka Anna Walenta.

W styczniu 1987 roku w Brnie aresztowano członka Komitetu Obrony Niesprawiedliwie Prześladowanych, sygnatariusza Karty 77 i działacza Solidarności Polsko­‑Czechosłowackiej, Petra Pospíchala. Oskarżono go o rozpowszechnianie polskich wydawnictw niezależnych i utrzymywanie kontaktów z działaczami podziemnej „Solidarności". W Warszawie Zbigniew Janas zorganizował akcję zbierania podpisów na rzecz uwolnienia Petra Pospíchala. Dokument ten przekazano w ambasadzie Czechosłowacji w Warszawie. W tym samym czasie w Podkowie Leśnej odprawiona została msza święta w intencji Pospíchala, po której zapoczątkowano cykl wykładów o czechosłowackim ruchu niezależnym połączonych z wystawą czechosłowackiego samizdatu.

16 kwietnia 1987 roku SPCz zorganizowała w centrum Wrocławia demonstrację na rzecz uwolnienia Pospíchala, która zgromadziła ona ponad tysiąc wrocławian. Milicja zatrzymała wszystkich organizatorów manifestacji, którzy po 48 godzinach aresztu zostali zwolnieni i skazani przez kolegium do spraw wykroczeń na grzywny w wysokości od 25 do 50 tysięcy (ówczesnych) złotych.

Podczas manifestacji w wielu punktach Wrocławia rozrzucano ulotki: „SOS dla Pospíchala". Akcją na rzecz uwolnienia czeskiego działacza SPCz ujawniła swą dotychczas konspiracyjną działalność. 18 maja 1987 roku Pospíchal został zwolniony.

W 1987 roku minęło 10 lat od powołania Karty 77. Dla upamiętnienia tej rocznicy SPCz wydała okolicznościowy kalendarz oraz serię znaczków pocztowych, część z nich została skonfiskowana na granicy, a część udało się wprowadzić do oficjalnego obiegu. Zmusiło to czeskiego ministra poczty i łączności do wydania zakazu doręczania listów, na których przyklejone były owe znaczki. Mimo tego zakazu list ofrankowany znaczkiem SPCz otrzymał w więzieniu np. Petr Pospíchal.

W kwietniu 1987 roku Mirosław Jasiński i Józef Pinior opracowali nową koncepcję działania czerpiąc z doświadczeń KOR. Koncepcja została omówiona z czeskimi dysydentami podczas pobytu Jasińskiego w Pradze. Tekst wspólnie zaplanowanej deklaracji opracował Václav Havel. Deklarację, mimo skrupulatnej kontroli StB (czechosłowackiej służby bezpieczeństwa), udało się Jasińskiemu przemycić do Polski. Rozpoczęła się akcja zbierania podpisów pod wspólną deklaracją. Ze strony czechosłowackiej podpisy złożyli: Jan Wünsch, Egon Bondy, Petr Cibulka, Ján Čarnogurský, Miroslav Kusý, Václav Benda, Jiří Dienstbier, Luboš Dobrovský, Miklós Duray, Ivan Lamper, Ladislav Lis, Lenka Marečková­‑Můllerová, Václav Malý, Václav Havel, František Stárek, Jaroslav Šabata, Milan Šimečka, Petr Uhl i Josef Vohryzek. W Polsce podpisali: Leszek Budrewicz, Zbigniew Bujak, Andrzej Drawicz, Andrzej Falkiewicz, Władysław Frasyniuk, Zbigniew Janas, ks. Leon Kantorski, prof. Jan Kielanowski, Jacek Kuroń, Barbara Labuda, Jan Józef Lipski, Jan Lityński, Zbigniew Romaszewski, Bohdan Skaradziński, Eugeniusz Szumiejko a Henryk Wujec. Pierwszymi rzecznikami zostali Józef Pinior i Anna Šabatová.

6 lipca 1987 roku ogłoszono powstanie Kręgu Przyjaciół Solidarności Polsko­‑Czechosłowackiej (jedynej sformalizowanej struktury SPCz).

W połowie sierpnia 1987 roku ponownie doszło do spotkania dysydentów z obu krajów na granicy (na Borówkowej Górze).

We wrześniu 1987 roku na Drodze Przyjaźni Polsko­‑Czechosłowackiej pod Śnieżką SPCz wraz z ruchem Wolność i Pokój zorganizowała pod hasłem „Ratujmy Karkonosze" akcję ekologiczną w obronie przyrody górskiej zagrożonej w obu krajach przez przemysł ciężki.

Jesienią 1987 roku w Zlinie powstała następna grupa przerzutowa, złożona z osób skupionych wokół Stanislava Devátého. W akcjach przemytniczych uczestniczyli przede wszystkim Miroslav Odložil, Bedřich Koutný, Petr Bartoš i Pavel Jungmann.

Ważną imprezą SPCz była demonstracja pod ambasadą rumuńską w Warszawie, zorganizowana na wezwanie sygnatariuszy Karty 77, w lutym 1988 roku, po masakrze w Timisoarze. W marcu 1988 SPCz rozpoczęła akcję „Patronat", zwracając się do wszystkich obywateli i organizacji o objęcie opieką więźniów politycznych i ich rodzin z drugiego państwa. Akcję tę propagowano w „Biuletynie Informacyjnym" wydawanym od grudnia 1987 roku. W kolejnych numerach ukazywały się nazwiska i miejsca pobytu więźniów sumienia oraz adresy ich rodzin, a także informacje o przystąpieniu do patronatu wielu osób i ugrupowań niezależnych po obu stronach granicy.

W 1988 roku nasiliły się represje wobec działaczy opozycji demokratycznej w Czechosłowacji i przedstawicieli polskiego ruchu Wolność i Pokój. Członkowie SPCz zorganizowali w Pradze i we Wrocławiu trwającą od 15 do 22 maja głodówkę protestacyjną. SPCz podjęła także działania w obronie kościoła katolickiego w Czechosłowacji.

W lipcu 1988, podczas kolejnego dużego spotkania działaczy opozycji demokratycznej w górach (na Śnieżniku), została podpisana wspólna deklaracja w 20 rocznicę interwencji wojsk Układu Warszawskiego w Czechosłowacji. Obecni byli również kamerzyści z czeskiego niezależnego magazynu wideo Originální Videojournal.

Na wzór SPCz założono 18 lutego 1989 w Podkowie Leśnej Solidarność Polsko­‑Węgierską

Z początkiem wiosny 1989 roku zostały nawiązane kontakty pomiędzy opozycyjnymi aktywistami z ziemi opawskiej Jaromírem Piskořem, Alešem Bartuskiem, Ivo Mludkiem i Januszem Okrzesikem (Bielsko­‑Biała), Andrzejem Grajewskim (Bielsko­‑Biała) i Jerzym Kronholdem (Cieszyn). Powstał lokalny oddział Solidarności Polsko–Czechosłowackiej, który podejmował działania przeciwko budowie koksowni w Stonawie na czesko-polskim pograniczu. Przygotował również akcję upamiętniającą rocznicę inwazji wojsk Układu Warszawskiego na Czechosłowację (piszemy o tym szczegółowo na kolejnych stronach).

Dnia 25 czerwca 1989 roku w okolicach Śnieżnika doszło do spotkania Zbigniewa Janasa, Mirosława Jasińskiego, Václava Havla, Václava Malého, Petra Pospíchala, Anny Šabatovej i innych, podczas którego uzgodniono wspólne działania w kontekście nowej sytuacji w Polsce.

Od 3 do 5 listopada 1989 we Wrocławiu odbyło się Międzynarodowe Seminarium Europa Środkowa. Kultura na rozdrożu – pomiędzy totalitaryzmem a komercjalizmem oraz Festiwal Niezależnej Kultury Czeskiej i Słowackiej.

21 grudnia 1989 roku SPCz zorganizowała spotkanie w Czeskim Cieszynie. Polską stronę reprezentowali przedstawiciele NSZZ Solidarność i Obywatelskiego Klubu Parlamentarnego, a czeską przedstawiciele Forum Obywatelskiego (OF) z Pragi, Ostrawy i Brna. W spotkaniu uczestniczyli między innymi małżeństwo Šabatów, Petr Pithart, Jaromír Piskoř, Alexandr Vondra, Marian Siedlaczek, Adam Michnik, Zbigniew Janas, Jerzy Kronhold, Janusz Okrzesik. Paradoksalnie w obradach nie uczestniczył Mirosław Jasiński, który nadal był pozbawiony prawa wstępu na terytorium CSRS. Końcowy komunikat uczestników spotkania dotyczył nie tylko nowych wzajemnych stosunków, ale również naglących problemów zanieczyszczenia środowiska na wspólnej granicy.

Po 1990 roku

W nowej sytuacji politycznej zmienił się statusu społeczny większości uczestników spotkań granicznych. Z byłych więźniów politycznych i prześladowanych obywateli wyrosła nowa elita polityczna, między nimi prezydent Republiki Czechosłowackiej, ministrowie, dyplomaci, redaktorzy prestiżowych gazet i dyrektorzy instytucji. Zmianom uległa również działalność Solidarności Polsko­‑Czechosłowackiej, która ze względu na przekształcenie państwa czechosłowackiego w republikę federalną i późniejszy jej rozpad, od tego okresu używa nazwy Solidarność Polsko‑Czesko‑Słowacka (SPCzS). Z jej inicjatywy 17 marca 1990 doszło do spotkania prezydenta Václava Havla i przewodniczącego Solidarności Lecha Wałęsy. Zgodnie z tradycją spotkanie odbyło się w górach, tym razem jednak w wygodnych, zadaszonych pomieszczeniach na przełęczy Okraj. W kwietniu 1990 roku SPCz zorganizowała wizytę czeskiego premiera Petra Pitharta w południowej Polsce. Ciągle jednak istniały biurokratyczne przeszkody dotyczące przekraczania granicy pomiędzy Polską a Czechosłowacją. SPCz ogłosiła apel o liberalizację ruchu turystycznego między oboma krajami.

W maju 1990 roku przy wsparciu członków ruchu SPCzS i Forum Obywatelskiego z Czeskiego Cieszyna w granicznych miastach Czeski Cieszyn i Cieszyn powstał festiwal teatralny, który przerodził się w Międzynarodowy Festiwal Teatralny „Na Granicy" (od 2004 pod nazwą „Bez Granic"). Tego samego roku jesienią w obu miastach odbywał się wspólny festiwal FO i SPCzS, którego częścią była demonstracja na Czantorii.

Pierwszą akcją zorganizowaną w 1990 roku przez oddział SPCz w Nowej Rudzie – wspólnie z Komitetem Obywatelskim Ziemi Kłodzkiej, Forum Obywatelskim z Broumova oraz Klubem Inteligencji Katolickiej – był protest na nieczynnym przejściu granicznym w Tłumaczowie. W 1990 roku zorganizowano I Polsko­‑Czeskie Dni Kultury Chrześcijańskiej pod hasłem „Abyśmy wszyscy byli jedno". Z tej okazji otwarto chwilowo przejście graniczne Tłumaczów–Otovice

W dniach 8 i 9 lutego 1992 roku odbył się we Wrocławiu I Walny Zjazd SPCz. Powołano na nim sześć Oddziałów Regionalnych oraz wybrano Radę ­Rzeczników, w skład której weszli: Mirosław Jasiński, Jerzy Kronhold, Warcisław Martynowski, Janusz Okrzesik i Jarosław Rybski. Powstała sieć biur koordynujących prace Stowarzyszenia.

W następnych latach SPCzS skoncentrowała swoja działalność na pomocy dla Europy Wschodniej, przypominaniu o działalności w okresie totalitaryzmu i budowaniu „ścieżek kurierów", organizowaniu konferencji, imprez kulturalnych i społecznych pod znakiem wzajemnego poznawania i zbliżania się krajów sąsiedzkich.

Obecnie do najbardziej aktywnych należy stowarzyszenie w Cieszynie, Nowej Rudzie oraz Fundacja SPCzS, która ma siedzibę w Kłodzku.

Duża grupa działaczy SPCzS z okresu totalitaryzmu oraz obecni członkowie stowarzyszenia budujący dobrosąsiedzkie stosunki otrzymali za swoją działalność wysokie czeskie i polskie odznaczenia państwowe.

Festiwal teatralny – organizatorzy

Inicjatywa zorganizowania pierwszego festiwalu teatralnego zrodziła się wśród osób zaangażowanych w animowanie współpracy transgranicznej. Z polskiej strony byli to: Jerzy Kronhold, Jerzy Herma, Marian Dembiniok, Mirosława Pindór, Janusz Legoń; z czeskiej strony: Jakub Mátl, Gertruda Chowanioková, Ladislav Szpyrc, Marie Vízdalová, Petr Grendziok i wielu innych przyjaciół z Forum Obywatelskiego. W dalszych latach do pracy organizacyjnej zostały zaproszone instytucje i stowarzyszenia, które związały się z festiwalem na wiele lat, a niektóre i dzisiaj są z nim organizacyjnie związane. Były to: COK Dom Narodowy, Městské kulturní středisko (później pod nazwą KaSS „Střelnice"), Těšínské divadlo, Teatr A. Mickiewicza (początkowo jako Teatr Polski Bielsko­‑Cieszyn), Městská knihovna, stowarzyszenia Člověk na hranici, Půda, AVE, ETC i wiele innych. Do długoletnich dramaturgów i konsultantów czeskiej i słowackiej części festiwalu należeli: Ladislav Slíva (dyrektor Těšínskiego divadla), Karel Král (redaktor naczelny czasopisma „Svět a divadlo"), Jakub Škorpil („Svět a divadlo"), Tomáš Suchánek (dziś dyrektor festiwalu Dream Factory), Zuzana Uličianská (obecnie Divadelný ústav Bratislava), Lenka Zogatová (České centrum w Bratysławie) i Martin Porubjak (słowacki reżyser). Polską część przygotowywali: ­Jerzy Kronhold, Marek Gaj (dyrektor Teatru Polskiego Bielsko­‑Cieszyn), Jacek Sieradzki (naczelny miesięcznika „Dialog"), Mirosława Pindór (dziś Uniwersyet Śląski) i Janusz Legoń (obecnie w Instytucie Teatralnym im. Zbigniewa Raszewskiego w Warszawie), później również krytyk teatralny Roman Pawłowski i dramatopisarz Artur Pałyga; cześć węgierską – Sylvia Huszár. Od 2019 roku dyrektorem artystycznym czeskiej części jest Petr Kracik, za część polską odpowiada od 2010 Janusz Legoń. Kierownictwo pierwszego festiwalu spoczywało w rękach pomysłodawców – Jerzego Kronholda i Jakuba Mátla. Od następnej edycji kierownictwo pełniła kilkuosobowa grupa zwana dyrektoriatem. Funkcje dyrektorów festiwalu kolejno piastowali: Marian Dembiniok, Gertruda Chowanioková i Janusz Legoń. W okresie, kiedy festiwal dzielono na część czeską i polską, dyrektorami poszczególnych części byli: Marian Dembiniok, Ladislav Slíva, Roman Rozbrój, Gertruda Chowanioková i Andrea Folterová.

Od początku do grona organizatorów festiwalu z polskiej strony należeli z ramienia COK Domu Narodowego: Regina Bandarewicz (do 2012), Jerzy Herma, Adam Cieślar i Bogusław Słupczyński. Do wieloletnich organizatorów i współpracowników imprezy należą zwłaszcza Marian Dembiniok (były dyrektor festiwalu, do dzisiaj nieformalny konsultant) i Andrzej Łyżbicki (dyrektor Teatru A. Mickiewicza) wraz ze swoim zespołem.

Głównym koordynatorem i administratorem projektów w SPCzS jest od 2009 roku Kinga Ciba. Nową formę nadał festiwalowi w 2010 roku Janusz Legoń, a dzięki współpracy z nową dyrektor organizacyjną Katarzyną Dendys­‑Kosecką (od 2017) festiwal otrzymał zastrzyk nowej energii. W latach 90. ze strony czeskiej w pracach festiwalowych brali udział pracownicy Těšínskiego divadla Roman: Rozbrój, Dagmar Pavlíková, Joanna Wania. Od początku istnienia festiwalu, najpierw w ramach obowiązków w KaSS „Střelnice," DDM Czeski Czeszyn a obecnie w ramach wolontariatu aktywnie udzielają się Lucie Bačíková i Šárka Klimoszová. W pracach festiwalowych brała udział także Petra Slováček-Rypienová: w latach 1997–2004 w ramach KaSS „Střelnice," w stowarzyszeniu ETC (2013), w stowarzyszeniu Člověk na hranici (2008). Od 2018 roku pełni funkcję dyrektora organizacyjnego czeskiej części. Od początku festiwalu do dzisiaj w jego organizacji działa Gertruda Chowanioková, pełniąc funkcje dyrektora festiwalu lub jego czeskiej części, koordynatora, realizatora, kuratora wystaw, administratora projektów, konsultanta, a także autora części projektów w ramach festiwalu. Naukowo historią festiwalu zajmuje się dr hab. Mirosława Pindór, autorka książek i artykułów publikowanych w specjalistycznych czasopismach.

Festiwalowy plakat był najczęściej dziełem Ladislava Szpyrca (18x), artysty, grafika, kuratora wystaw, przewodniczącego stowarzyszenia Půda. Ponadto autorami plakatów byli: Edward Dwurnik, Michał Kliś, Marek Ormandik, Krzysztof Morcinek, Waldemar Świerzy, Josef Flejšar, Miroslava Wiejová, Lenka Mičolová, Leila Zahiragić Barbara Kubániová, Magdalena Szadkowska.

Dokumentacją fotograficzną festiwalu zajmowali się przede wszystkim Wiesław Przeczek, Dominik Dubiel, Marian Siedlaczek, Marek Džupin Kateřina Černá, a ostatnio Petr Grendziok, Małgorzata Koniorczyk i Sylwia Dwornicka. Duży wkład w realizację festiwalu miały administracyjne i techniczne zespoły pracowników Těšínskiego divadla, KaSS „Střelnice", Teatru im. A. Mickiewicza, Domu Narodowego, Městskiej knihovny i wielu innych instytucji i stowarzyszeń.

Festiwal trudno byłoby zorganizować bez pomocy wolontariuszy, przychylnych sponsorów i przedstawicieli władz samorządowych i państwowych.