Ingmar Bergman

O reżyserze

Ingmar Bergman, ur. 1918. Zasłynął głównie jako twórca filmów o autotematycznej osnowie, nurzający się w mrocznych odmętach ludzkiej duszy. Twórca filmów trudnych w odbiorze, przeładowanych symboliką i najeżonych cytatami literackimi oraz niestrudzony demaskator wszelkich ludzkich mistyfikacji psychologicznych, którym poświęcił z namaszczeniem większość swojego filmowego dorobku. Uznawany, obok Felliniego, za twórcę europejskiego kina autorskiego, jest przykładem reżysera, który dokonał drastycznej filmowej wiwisekcji na sobie samym. Zwykł mawiać: "w swoich filmach toczę walkę z własnymi demonami". Nieudany związek rodziców, chorobliwy strach przed ojcem, kompleks niechcianego dziecka i poczucie wyalienowania stały się naczelnymi tematami wielu jego filmów. Wielokrotnie piętnowano jego skłonność do ukazywania patologii rodzinnych, uczuciowej pustki i duchowego wyczerpania. W dobie wybuchających na różnych obszarach Europy "nowych fal" twórczy ekshibicjonizm Bergmana nie mógł zostać zaakceptowany. Krytykowano go za nadmierną teatralność i literackość, skłonność do makabrycznych efektów, operowanie marionetkami a nie żywymi ludźmi. Młodsze pokolenie filmowców szwedzkich widziało w nim negatywnego bohatera polemik dotyczących kondycji rodzimej kinematografii, ale także niedościgniony wzór warsztatowego kunsztu. Międzynarodowa sława i autorytet Bergmana budziły w latach 60-tych opór w jego rodzimej Szwecji i prowokowały do kolejnych ataków. Widziano w nim twórcę oderwanego od istotnych problemów kraju, mimo iż jego zagraniczny prestiż i pozycja artystyczna umożliwiłaby mu robienie filmów zaangażowanych społecznie. Bergman odpierał ataki wyznaniem, iż jedyną prawdą jaką zna, jest prawda o sobie...

Ingmar Bergman już jako dziecko uciekał w świat magicznych zabawek świetlnych i teatrzyków lalkowych. Po latach zbierze swoje wspomnienia w książce pod symbolicznym tytułem "Laterna Magica", a motyw przedstawienia, teatru lalek czy projektora będzie powracał w jego filmach wielokrotnie. Pierwsze doświadczenia zawodowe zdobywa właśnie jako manager teatru lalkowego, pisuje także własne opowiadania i dramaty, dorabiając jako scenarzysta w Teatrze Dramatycznym. Artystyczna wędrówka Bergmana zaczyna się na dobre w latach 40-stych, kiedy w teatrze zaczynają wystawiać jego dramaty. Debiutuje w 1944 roku "Krótszym opowiadaniem o jednym z najwcześniejszych wspomnień z dzieciństwa Kuby Rozpruwacza". Już tu uwidacznia się to, co rozwinie Bergman później w swoich filmach : psychoanalityczna problematyka podyktowana przez "rodzinny scenariusz", układ retrospekcji sięgający w głąb wczesnego dzieciństwa i w mrok podświadomości, psychopatyczną ambiwalencję czułości i sadyzmu w relacjach międzyludzkich, atmosferę horroru, zamkniętą kompozycję oraz magiczny realizm przenikający się z onirycznym ekspresjonizmem. Przełom nadchodzi jeszcze w tym samym roku, kiedy wystawiana jest "Śmierć Kaspra" autorstwa Bergmana. Obecny na przedstawieniu szef Svensk Filmindustri Carl Anders Dymling krótko potem zatrudnia młodego pisarza do korekty cudzych scenariuszy. Bergman szybko przedstawia swój własny projekt zatytułowany "Skandal" (Hets). Tekstem interesuje się znany wówczas reżyser Alf Sjoberg i jeszcze w 1944 roku do scenariusza Bergmana powstaje film pod tym samym tytułem. Także tutaj autor zajmuje się genezą zła w międzyludzkiej przestrzeni a jego pierwotnej przyczyny upatruje w braku miłości. Rok później Bergman zamienia pióro na kamerę i reżyseruje film pt. "Kryzys" będący adaptacją duńskiej powieści. Film ten okazałby się końcem kariery filmowej Bergmana, gdyby na jego drodze nie pojawił się ambitny producent, właściciel małej, ale niezależnej Terrafilm, Lorens Marmstedt. Szybko powstają filmy, którymi Bergman zwraca na siebie uwagę krytyków: " Okręt do Indii", "Więzienie" i "Pragnienie". W tym mniej więcej okresie młody reżyser ulega poważnemu wypadkowi samochodowemu, z którego jednak udaje mu się wyjść cało. Konfrontacja ze śmiercią prowadzi go ku nowym obszarom egzystencjalnej samowiedzy. Powstaje także wiele scenariuszy, które Bergman pisze pod wpływem własnych doświadczeń. Swojej wampirycznej kochance, Karin Landby, i traumatycznym przeżyciom związanym z tym romansem poświęca "Kobietę bez twarzy". W latach 50-tych Bergman stara się opanować warsztatowe kanony kina gatunków. Jego filmy z lat 1950 - 55 mieszczą się w repertuarze kina popularnego: "Letni sen", " Kobiety czekają", "Wakacje z Moniką", " Marzenia kobiet", to klasyczne melodramaty, natomiast "Lekcja miłości" i "Uśmiech nocy letniej", to komedie. Filmy z tego okresu powstały na konkretne zamówienie producenta, przemysłu i rynku filmowego. Wyjątek stanowi "Wieczór kuglarzy", pierwsze arcydzieło Bergmana, film wybitny, ale w drastyczny sposób nie doceniony przez krytykę i publiczność. Przy realizacji tego filmu dochodzi po raz pierwszy do współpracy Bergmana z operatorem Svenem Nykvistem. Dzięki sukcesom wspomnianego "Uśmiechu..." reżyserowi udaje się ponownie nakłonić Carla Dymlinga do współpracy i w przeciągu dwóch lat powstają kolejne wybitne filmy, które przyniosą Bergmanowi światowy rozgłos: "Siódma Pieczęć" i " Tam, gdzie rosną poziomki". W 1958 roku reżyser realizuje także "Twarz" będącą reżyserską summą wzorca autorskiego filmu i pożegnaniem barokowości dotychczasowego stylu. Druga połowa lat 50-tych okazuje się więc "złotą epoką" w życiu zawodowym Bergmana. Wraz z początkiem lat 60-tych reżyser wkracza w nową fazę swojej twórczości. Nie porzuca zamkniętego kręgu "tematów przeklętych", ale ogranicza się do kammarspelu (szwedz. "sztuka kameralna"). Następuje także zmiana stylu wizualnego, głównie dzięki stałej współpracy z Nykvistem, wirtuozem intymnego oświetlenia i wysublimowanej barwy. Zwiastunem nowego stylu był już film z 1957 "U progu życia", obficie nagrodzony na festiwalu w Cannes, ale dopiero trylogia filmowa lat sześćdziesiątych, czyli "Jak w zwierciadle", "Goście Wieczerzy Pańskiej" i "Milczenie" ,stały się jego dojrzałymi owocami. W 1965 roku Bergman kręci jeden z najbardziej enigmatycznych i zarazem hermetycznych utworów w historii XX-wiecznej sztuki, czyli "Personę". Reżyser sprowadził tu kształt estetyczny filmu do minimum. Przy tym filmie po raz pierwszy współpracuje z aktorką Liv Ullmann, która wkrótce stanie się towarzyszką jego życia. Kolejną wypowiedzią reżysera na temat pozycji sztuki w świecie jest "Godzina wilków". "Hańba" z 1967 roku staje się natomiast jedną z nielicznych wypowiedzi reżysera na temat polityki (kwestia wojny w Wietnamie i jej dręczącej obecności w szwedzkich mediach). Filmy Bergmana z lat 70-tych świadczą z kolei o stopniowym wyczerpywaniu się bogactw twórczej wyobraźni reżysera, której osłabienie rekompensuje on warsztatową i estetyczną perfekcją, graniczącą z akademizmem. Mimo to filmy "Szepty i krzyki", "Sceny z życia małżeńskiego" i "Twarzą w twarz" zdobywają liczne nagrody. W 1976 roku Bergman zmuszony jest opuścić rodzinny kraj ze względu na ataki szwedzkich służb podatkowych w sprawie rzekomych malwersacji. Udaje się do RFN, gdzie kręci bardzo pesymistyczny w swej wymowie obraz pt. "Jajo węża". W 1977 roku kręci "Sonatę jesienną" z supergwiazdą kina Ingrid Bergman ( był to ostatni film chorej na raka aktorki). "Fanny i Alexander" z lat 1981/83 jest filmowym pożegnaniem Bergmana z kinem. Powstaje film nie tylko na temat dzieciństwa, ale także jesieni życia. Ostatni film Bergmana staje się świadectwem upragnionego i nareszcie przez reżysera osiągniętego poczucia bezpieczeństwa. Blask dzieciństwa zostaje tu zestawiony z pogodnym zmierzchem sędziwego wieku. Od tego czasu Ingmar Bergman zajmuje się reżyserią teatralną i pisuje wyłącznie scenariusze filmowe.

Najważniejsze nagrody

1957 - "Siódma Pieczęć" - Nagroda Specjalna Jury na Festiwalu w Cannes
1958 - "Tam, Gdzie Rosną Poziomki" - Złoty Niedźwiedź na Festiwalu w Berlinie
1959 - "Twarz" - Nagroda Specjalna Jury na Festiwalu w Wenecji
1960 - "Źródło" - Oscar za najlepszy film zagraniczny
1962 - "Jak w Zwierciadle" - Oscar za najlepszy film zagraniczny
1973 - "Szepty i Krzyki" - Nagroda Specjalna Jury na Festiwalu w Cannes
1983 - "Fanny i Alexander" - Oscar za najlepszy film
1983 - "Fanny i Alexander" - Oscar za scenografię
1983 - "Fanny i Alexander" - Oscar za kostiumy
1983 - "Fanny i Alexander" - Oscar za zdjęcia (Sven Nykvist)
1988 - prestiżowa nagroda Felixa za całokształt twórczości

Podstawowe wyznaczniki stylu

Bergman uważa, że film musi zerwać z realizmem, a w epoce kina niemego widzi wciąż żywe źródło filmowej wyobraźni, dlatego też preferuje skojarzeniowy typ opowiadania; inspiracje czerpie z tradycji Meliesa, szwedzkich mistrzów Sjostroma i Stillera, twórczości Chaplina i Disneya. Fascynuje go francuski realizm poetycki Marcela Carne. Czerpie także z tradycji ekspresjonizmu (subiektywny charakter scen, zagęszczenie emocjonalnego nastroju w "Kryzysie", "Mieście portowym", "Więzieniu"; nocne sceny w zaułkach Sztokholmu, widmowe ruiny w "Pragnieniu").
umieszcza świat artystycznej fikcji w wyraźnym cudzysłowie (koncept "przedstawienia w przedstawieniu"- "Fanny i Alexander", "Twarz"); bardzo często przedstawia ucieczkę w świat wyobraźni (inspirują go teatr marionetek i latarnia czarnoksięska). Być może w ten sposób ukształtowała się u Bergmana wizja świata sterowanego ręką niewidzialnego Boga-reżysera (w filmach z lat 50-tych bohaterowie ulegają mocom nadprzyrodzonym np. w "Siódmej Pieczęci") i traktowanie ludzkiego życia jako lalkowego theatrum mundi ( "Z życia marionetek").
Autotematyzm filmów Bergmana. Reżyser zamieszcza w nich refleksje nad własną twórczością i kondycją artystyczną - filmowca i pisarza ( "Godzina wilków", "Persona", "Wieczór kuglarzy", "Rytuał"). Bohaterowie jego filmów często pełnią funkcje alter ego samego reżysera ( np. Elisabeth Vogler w "Personie", Martin w "Więzieniu", postacie Blocka i Jonsa z "Siódmej Pieczęci"). Autotematyczne chwyty deziluzji w decydujących momentach "Persony": demonstracyjne ukazywanie mechanizmu projektora w sekwencji wstępnej i w zakończeniu, wizualny efekt płonącej taśmy i widok ekipy filmowej w ostatniej scenie.
Stosowanie słynnych "ujęć lustrzanych" jako wizualnych lejtmotywów filmu. "Wieczór kuglarzy": wozy cyrkowe przejeżdżające o świcie przez most odbijają się w lustrze wody; halucynacyjne feerie lustrzanych refleksów w garderobie Fransa, "samobójczy" strzał oddany do odbitego w lustrze sobowtóra. W "Personie": koncepcja ekranu jako metaforycznego zwierciadła ludzkiej psychiki, tworzenie struktury lustra w kluczowym ujęciu filmu - symetryczne usytuowanie obu kobiet naprzeciwko siebie i potraktowanie ich tożsamości jak lustrzanych sobowtórów (zwierciadlane odbicie), z ekranu wyłania się kobiece oblicze złożone w połowie z twarzy Liv Ullmann, a w połowie z twarzy Bibi Andersson.
Bohaterkami jego wielu filmów są kobiety. W kompozycji swych filmów częstokroć akcentował kobiecy punkt widzenia. Na ogół filmy Bergmana cechuje nader empatyczne i pełne ciepła spojrzenie na świat kobiet, ale pojawia się także rys mizoginii w "Milczeniu", "Godzinie wilków", "Namiętności" i "Z życia marionetek". Naturalistyczny portret Rut z "Pragnienia" powtórzy się tylko w portrecie konającej Ester z "Milczenia". Jeżeli bohaterki Bergmana popełniają samobójstwo, to aby uciec przed ludzką niegodziwością. Charakterystyczne stereotypy postaci kobiecych w filmach Bergmana: Venus ( triumfująca prakobieta i pramatka, jest matką dla dzieci i mężczyzn, jej ucieleśnieniem była uwodzicielska i macierzyńska Eva Dahlbeck), Diana (oziębła i neurasteniczna intelektualistka, cierpiąca z powodu bezpłodności, znienawidzona antagonistka mężczyzny, na ekranie ucieleśniała ją Ingrid Thulin) oraz Hebe (bogini młodości i wdzięku, kreowały ją Harriet Anderson i Bibi Anderson).
Główne tematy, na jakich się koncentruje: tzw. "Bergmanowska choroba na śmierć"- syndrom psychicznej atrofii, powolnej śmierci duchowej (egoizm, oschłość, wyobcowanie), skazanie na samotność i cierpienie, stany kryzysów psychicznych a nawet schizofrenii, skaza fizyczna, rany, stygmaty i postępująca martwota fizyczna (w "Szeptach i krzykach", "Godzinie wilków", "Personie", "Jak w zwierciadle", "Twarzą w twarz"). Temat "piekła we dwoje" dotyka problemu walki płci, niezrozumienia, nieszczęśliwej lub nie spełnionej miłości (m.in. w "Pragnieniu", "Więzieniu", "Godzinie wilków", "Uśmiechu Nocy Letniej", "Wakacjach z Moniką" czy "Scenach z życia małżeńskiego"). Bergman, czterokrotny rozwodnik, jest kompetentnym przewodnikiem po najciemniejszych zakamarkach piekła płci. Sztuka i artysta to temat wielokrotnie podejmowany przez reżysera począwszy od "Wieczoru kuglarzy" poprzez "Twarz", "O tych paniach", "Personę", "Rytuał" aż do "Fanny i Alexandra".
Najczęściej pojawiające się motywy: motyw introspektywnej podróży na dno samowiedzy ("Pragnienie", "Tam, gdzie rosną poziomki", "Siódma Pieczęć", "Milczenie"), bohaterowie u kresu tej podróży dochodzą zawsze do gorzkich konkluzji, motyw wędrówki ( wyklęci przez społeczeństwo wędrowcy w "Wieczorze kuglarzy", "Źródło", "Siódma Pieczęć") motyw patologii sztuki i kryzysu artystycznego ("Godzina wilków", "Persona"), motyw maski, jungowskie rozumienie "persony" ("Z życia marionetek", "Twarz", "Persona"), motyw potyczki z Bogiem i kryzysu religii ( "Więzienie", "Goście Wieczerzy Pańskiej", "Siódma Pieczęć", "Tam, gdzie rosną poziomki", "Źródło"), motyw dzieciństwa i starości ( "Tam, gdzie rosną poziomki", "Fanny i Alexander", "Sonata jesienna"), motyw fizycznej lub psychicznej choroby ("Jak w zwierciadle", "Twarzą w twarz", "Szepty i krzyki"), motyw śmierci ("Siódma Pieczęć", "Tam, gdzie rosną poziomki").
Tendencja do zamkniętych kompozycji i kończenia opowiadania w punkcie wyjścia. Mnogość retrospekcji, repetycji i paralel. Rozbijanie filmu na serie odrębnych sekwencji-puzzli, które mają się składać na obraz psychologicznej prawdy m. in. w "Sonacie jesiennej", "Tam, gdzie rosną poziomki" i "Letnim śnie".

Ważniejsze scenariusze

1944 - "Skandal" - reż. Alf Sjoberg
1947 - "Kobieta bez twarzy" - reż. Gustaf Molander
1948 - "Eva" - reż. Gustaf Molander
1992 - "Dobre chęci" - reż. Billie August
1994 - "Rozmowy poufne" - reż. Billie August
2000 - "Wiarołomni" - reż. Liv Ullmann

Filmografia

1945 - "Kryzys"
1946 - "Deszcz Pada Na Naszą Miłość" ("Det Regnar Pa Var Karlek")
1947 - "Okręt Do Indii" ("Skepp Till Indialand")
1948 - "Miasto Portowe"
1948 - "Więzienie" ("Fangelse")
1949 - "Pragnienie"
1949 - "Do Radości" ("Till Gladje")
1950 - "Letni Sen" ("Sommarlek")
1952 - "Kobiety Czekają"
1952 - "Wakacje z Moniką" ("Sommaren Med Monika")
1953 - "Wieczór Kuglarzy" ("Guklarnas Afton")
1954 - "Marzenia Kobiet"
1955 - "Uśmiech Nocy Letniej"
1956 - "Siódma Pieczęć" ("Det Sjunde Inseglet")
1957 - "Tam, Gdzie Rosną Poziomki" ("Smultronstallet") [recenzja]
1957 - "U Progu Życia"
1957 - "Źródło" ("Jungfrukallan")
1958 - "Twarz" ("Ansiktet")
1959 - "Oko Diabła" ("Djavulens Oga")
1960 - "Jak w Zwierciadle" ("Sasom i En Spegel")
1962 - "Goście Wieczerzy Pańskiej" ("Nattvardsgasterna")
1962 - "Milczenie" ("Tystnadet") [analiza]
1963 - "O Tych Paniach" ("For Att Inte Tala Om Alla Dessa Kvinnor")
1965 - "Persona" [recenzja]
1966 - "Godzina Wilków" ("Vargtimmen")
1967 - "Hańba" ("Skammen")
1967 - "Rytuał" ("Riten")
1968 - "Namiętność" ("En Passion")
1971 - "Szepty i Krzyki"(" Viskningar Och Rop") [analiza]
1972 - "Sceny z Życia Małżeńskiego" ("Scener Ur Ett Aektenskap")
1975 - "Czarodziejski Flet"
1975 - "Twarzą w Twarz" ("Ansikte Mot Ansikte")
1976 - "Jajo Węża" ("Das Schlangenei")
1977 - "Sonata Jesienna" ("Herbstsonate")
1979/80 - "Z Życia Marionetek" ("Aus Dem Leben Der Marionetten")
1981/82 - "Fanny i Alexander" ("Fanny Och Alexander")
1984 - "Po Próbie" ("Efter Repetitionen")
1986 - "Dwoje Błogosławionych" ("De Tva Saliga")

Literatura

Tadeusz Szczepański: Zwierciadło Bergmana.
Donata Zielińska: Ingmar Bergman.

Zmarł 30 lipca 2007 r.