Jan Kott (1914 - 2001)

Pochodził z mieszczańskiej, od kilku pokoleń spolonizowanej, rodziny żydowskiej. W 1919 roku został ochrzczony (uczęszczał na religię, także do spowiedzi i komunii). W 1927 rozpoczął naukę w gimnazjum w Warszawie. W 1929 założył grupę „Młoda Swastyka" i odbijał na hektografie pismo o tej samej nazwie.

W latach 1932–36 studiował prawo na Uniwersytecie Warszawskim oraz romanistykę na Sorbonie. Równocześnie związał się z Kołem Polonistów UW i Kołem Socjologii Pozytywnej. Na początku studiów wstąpił do Związku Polskiej Młodzieży Demokratycznej, z którego wystąpił w 1934.

Jego debiutem literackim był artykuł Kryzys zamiłowań estetycznych w piłsudczykowskiej „Kuźni Młodych" z 1932.

Rozpoczynał twórczą działalność po wojnie, jako literat blisko związany z władzą komunistyczną, członek redakcji tygodnika "Kuźnica", teoretyk i kodyfikator "literatury socjalistycznej" spełniającej wymogi marksistowskiego myślenia o sztuce. Nie stał się jednak piewcą socrealizmu. Za Györgi Lukacsem lansował wzorzec "wielkiego realizmu"; literatura "nowej Polski" miała się więc odwoływać do Dickensa, Balzaca, Stendhala czy Tołstoja. Wobec zaostrzającego się kursu, Kott został zepchnięty na margines życia politycznego. Z partii komunistycznej wystąpił w 1957 roku.

Przez kilkanaście lat czynny recenzent teatralny, zasłynął nowymi odczytaniami klasyków, przede wszystkim Szekspira. Jego „Szkice o Szekspirze" stały się bodaj najpoczytniejszą w świecie książką krytycznoliteracką polskiego intelektualisty. Kott interpretował elżbietańskiego dramaturga poprzez filozoficzne, egzystencjalne i polityczne doświadczenia XX wieku. Także doświadczenia osobiste - wątki zaczerpnięte z własnej, niezwykle barwnej, biografii są stałym elementem jego twórczości, stając się pisarską sygnaturą. Zderzał Szekspira z Ionesco czy Beckettem, przede wszystkim jednak z codziennością mieszkańców krajów totalitarnych.

Podobną metodą posłużył się Kott czytając grecką tragedię i ukazując jej współczesność. Dramaty Ajschylosa czy Sofoklesa stały się w tej perspektywie zapisem doświadczenia uniwersalnego: okrucieństwa losu, odmowy wyrażenia zgody na świat i tych, którzy nimi rządzą: bogów i władców. Dla autora „Zjadania bogów" teatr zawsze był czymś więcej niż tylko jedną ze sztuk - stawał się figurą ludzkiego życia, urządzenia świata.

Od połowy lat 60. przebywał na Zachodzie, publikując systematycznie książki i artykuły (w takich czasopismach amerykańskich, jak "The New Republic", "Partisan Review" czy "The New York Review"). Jego szkice poświęcone były - obok wymienionych już tematów - m.in. teatrowi japońskiemu, twórczości Brooka, Kantora, Grotowskiego. Jest autorem licznych przekładów prozy i dramatów: m.in. Sartre'a, Diderota, Ionesco i Moliera.

"Już w latach okupacji zacząłem czytać Szekspira poprzez doświadczenie wojny. W czasach terroru dramaty ludzkie nawet najbardziej powszednie stają się jak gdyby ostateczne, oczyszczone z wszelkiej przypadkowości. (...) Dramat charakterów był dramatem historii. W tragediach królewskich Szekspira ukazałem Wielki Mechanizm. (...) Król i uzurpator, tyran i jego następca wstępują po schodach historii. Kiedy władca jest już u szczytu, następca wchodzi na te same schody. Władca jest już za swoje zbrodnie znienawidzony. Cała nadzieja jest w następcy. Ale kiedy dojdzie do szczytu, włoży tę samą koronę obarczoną zbrodniami." (Jan Kott)

Od 1966 mieszkał w Stanach Zjednoczonych, wykładając m.in. w Yale i Berkeley.

Najbardziej znany w świecie polski krytyk i teoretyk teatru. Prozaik, poeta, tłumacz, krytyk literacki i teatralny, jeden z najwybitniejszych przedstawicieli polskiej szkoły eseju. Zmarł 23 grudnia 2001 roku w Santa Monica w Kalifornii.

Zbiory esejów:

Mitologia i realizm. Szkice literackie, Warszawa: Czytelnik, 1946.
Po prostu. Szkice i zaczepki, Warszawa: Książka, 1946.
O 'Lalce' Bolesława Prusa, Warszawa: Książka, 1948.
Szkoła klasyków, Warszawa: Czytelnik, 1949.
Trwałe wartości literatury polskiego oświecenia, Warszawa: PIW, 1951.
Wiktor Hugo - pisarz walczący, Warszawa: Książka i Wiedza, 1952.
Postęp i głupstwo. Szkice, Warszawa: PIW, 1956.
Szkice o Szekspirze, Warszawa: PIW, 1961.
Szekspir współczesny, Warszawa: PIW, 1965.
Aloes. Dzienniki i małe szkice, Warszawa: PIW, 1969.
Zjadanie bogów. Szkice o tragedii greckiej, Kraków: WL, 1986.
Kamienny potok. Szkice, Warszawa: NOWA, 1981.
Przyczynek do biografii, Londyn: Aneks, 1990.
Płeć Rozalindy. Interpretacje. Marlowe, Szekspir, Webster, Büchner, Gautier, Kraków: WL, 1992.
Nowy Jonasz i inne Szkice, Wrocław, Wydawnictwo Wiedza o Kulturze, 1994.
Kadysz. Strony o Tadeuszu Kantorze, Gdańsk: Wydawnictwo słowo/obraz terytoria 1997.
Lustro. O ludziach i teatrze, Warszawa: Czytelnik, 2000 (więcej...).

Publicystyka:
- „Węgiel", Warszawa: Książka, 1946.
- „O Społecznym awansie", Warszawa: Książka, 1947.

Wybrane tłumaczenia:
angielski:The Memory of the Body: Essays on Theater and Death. Evanston, IL: Northwestern University Press, 1992; The Gender of Rosalind: Interpretations: Shakespeare, Buchner, Gautier, Evanston, IL: Northwestern University Press, 1992; The Eating of the Gods: an Interpretation of Greek Tragedy, NY: Random House, 1973; Theatre Notebook 1947-1967, Garden City, NY: Doubleday & Company, 1968; Shakespeare Our Contemporary, Garden City, NY: Doubleday & Co, Inc., 1964.
francuski:Kaddish. Pages sur Tadeusz Kantor, Le Passeur, 2000; La vie en sursis: Equisses pour une biographie (Przyczynek do biografii), Paris: Solin, 1991; Manger les dieux. Essais sur la tragÉdie grecque et la modernitÉ (Zjadanie bogów), Payot, 1989.
niemiecki:Leben auf Raten. Versuch einer Autobiographie, Berlin: Alexander, 1993; Das Gedächtnis des Körpers, Berlin: Alexander, 1990; Gott-Essen. Interpretationen Griechischer Tragödien (Zjadanie bogów), München: Piper, 1975; Shakespeare Heute (Szekspir współczesny), München: Piper, 1970; Die Schule der Klassiker (Szkoła klasyków), Berlin: Henschel, 1954.

W ostatnich latach życia publikował w „Tygodniku Powszechnym", „Zeszytach Literackich", „Dialogu" i „Twórczości". Był członkiem Stowarzyszenia Pisarzy Polskich. Podpisał list pisarzy polskich na Obczyźnie, solidaryzujących się z sygnatariuszami protestu przeciwko zmianom w Konstytucji Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej (List 59).

Archiwum Jana Kotta znajduje się w Archiwum Emigracji w Bibliotece Uniwersyteckiej w Toruniu.

Odznaczenia i nagrody:
1949 - prezydent RP Bolesław Bierut nadał mu Order Sztandaru Pracy II klasy.
1964 – Nagroda im. Herdera
1985 – amerykańska nagroda George'a G. Nathana dla najlepszego krytyka teatralnego roku
1988 – nagroda Sekcji Krytyków Teatralnych Polskiego Ośrodka ITI (Międzynarodowego Instytutu Teatralnego) za Zjadanie bogów
Nagroda Państwowa II stopnia w dziedzinie literatury

Źródła: Culture.pl, Wikipedia