Kazimierz Junosza-Stępowski (1880-1943)

Aktor teatralny i filmowy.

Urodził się 26 listopada 1880 w Wenecji, zmarł 5 lipca 1943 w Warszawie.

Pochodził z rodziny ziemiańskiej. Był synem Bronisława, właściciela majątku na Mohylewszczyźnie, i Jadwigi z Nebelskich. Wg innych źródeł (także samego Kazimierza Junoszy-Stępowskiego) ur. 8 XII 1882 we wsi Doliniany w pow. mohylowskim jako nieślubne dziecko miejscowego ziemianina, który go usynowił i dał swoje nazwisko.

W latach 1890-92 uczęszczał do Gimnazjum św. Anny w Krakowie. Naukę kontynuował w Gimnazjum oo. Jezuitów w Chyrowie (1892-95) i rosyjskim gimnazjum państwowym w Kamieńcu Podolskim. Świadectwa szkolne z tego okresu wystawione są na nazwisko Stepnowski. Początkowo planował poświęcić się karierze operowej (dysponował pięknym basem). Jako aktor zadebiutował 19 XI 1898 w „Piaście I" Alfreda Szczepańskiego na deskach Teatru Polskiego w Poznaniu. Tu przyjął pseudonim sceniczny Junosza. Od 1900 studiował aktorstwo u. W. Rapackiego i W. Szymanowskiego w Klasie Dramatycznej WTM. W latach 1901-1902 występował w Łodzi.

Do 1906 dużo podróżował, przede wszystkim po Rosji i Ukrainie (Podole), gdzie podpatrywał zachowania ludzi. Te obserwacje już wkrótce miał wykorzystać w swej grze aktorskiej. Od 1907 do 1909 występował w Teatrze Polskim w Poznaniu, gdzie zagrał m.in. w Damach i huzarach, Marii Stuart, Złotej czaszce, Lekkomyślnej siostrze. Później krótko grał w Berlinie. Tu nawiązał kontakt z aktorem A. Bassermanem, który wywarł duży wpływ na dobór jego ról i warsztat. Od 1909 do 1911 grał u A. Zelwerowicza w Łodzi, m.in. w Skizie i Pannie Maliczewskiej, stając się wkrótce jednym z czołowych aktorów teatru polskiego. Po roli Pastora w Upiorach H. Ibsena (1911) pisano: "Dał kreację, która go od razu stawia w rzędzie najlepszych aktorów polskich. Jest to artysta nie tylko wielkiego talentu, ale i dużej kultury". W 1912 grał w Teatrze Słowackiego w Krakowie. W tym samym roku przeniósł się do Warszawy, gdzie grał w WTR (m.in. Teatr Polski, Teatr Rozmaitości, Teatr Narodowy). Po roli w Henryku V Pirandella pisano: "Obudził się wielki tragik" [W. Brumer]. Specjalnie dla niego wystawiono Otella. Stworzył wybitne kreacje teatralne m.in. w Carze Pawle I D. Mereżkowskiego, Dziejach grzechu S. Żeromskiego i w Wielkim kramie G. B. Shawa. Był aktorem, dla którego gra była najwyższą wartością. Posiadając znakomite warunki zewnętrzne, charakterystyczny głos, wyczuwalny dystans i chłód emocjonalny, grywał najczęściej ludzi silnych, dyrektorów, wyższych oficerów, władców lub tyranów. Dobrze czuł się także w repertuarze lekkim. Był mistrzem charakteryzacji. Próbował zająć się także reżyserią. Po śmierci pierwszej żony na krótko wstąpił do kawalerii Legionów Polskich. Po powrocie na scenę do 1939 gościnnie wystąpił niemal we wszystkich większych miastach Polski.

Wielokrotnie grał w Kaliszu. Od 25 do 28 V 1918 z zespołem w sali Towarzystwa Muzycznego w Jastrzębiu F. de Croisset, Eskapadzie G. Trarieux, Szpiegu H. Kistenmaeckersa i Powraca P. Richa. W tym samym roku i w tej samej sali od 24 do 27 X 1918 w Wet za wet D. Niccodemiego, Ekranie A. Sutro, Walcu H. Rutkaya i Niewiernej R. Bracco. Od 4 do 6 IX 1922 z własnym zespołem w sali Stow. Rzem. Chrześc. w Ósmej żonie Sinobrodego A. Savoira, Jastrzębiu F. de Croisseta i Bakaracie H. Bernseina. Ponownie 2 X 1924 z aktorami warszawskiego teatru Rozmaitości w Ziemi nieludzkiej De Cruella. W sztuce, którą wystawiono w sali kinoteatru "Stylowy" przy ul. Ciasnej 21, aktorowi towarzyszyła pochodząca z Kalisza T. TrapszoKrywultowa. Rok później (19 IV 1925) wraz z I. Solską i aktorami warszawskimi w sali Stow. Rzem. Chrześc. w W śmiertelnej matni A. Savoira i L. Marchanda oraz w Symulacji J. Klarena. Ponownie z aktorami warszawskimi 15 XI 1929 w Wielkim kramie G.B. Shawa, 23 XI 1929 gościnnie z zespołem poznańskiego Teatru Nowego pod dyr. M. Rudkowskiego w Miłości bez grosza S. Kiedrzyńskiego, 25 XI 1929 z zespołem własnym oraz 26 V 1930 "JunoszaStępowski w Kaliszu wśród zespołu Teatru Nowego (z Poznania) w komedii Verneuille'a.System Azaisa. Powodzenie duże".

Z kinematografią związał się już w 1902, występując w jednym z pierwszych polskich filmów, Powrocie birbanta, w reż. K. Prószyńskiego. Na dobre w filmie od 1916. W 1918 pisano: "P. Junosza-Stepowski wyrasta na potęgę ekranu. Indywidualność tego znakomitego artysty uczyni go wkrótce jedną z najatrakcyjniejszych gwiazd międzynarodowego ekranu". Mimo wysokiej pozycji, jaką osiągnął w polskiej kinematografii, często krytykował krajowy przemysł filmowy za nieudolność scenarzystów i reżyserów, za brak profesjonalnej organizacji na planie i odpowiednich funduszy. W 1921 pragnął się nawet przenieść na stałe do filmu niemieckiego, ale ze względu na panujący w branży filmowej kryzys, pertraktacje nie doszły do skutku. Jak sam twierdził, w filmie grał wyłącznie ze względów finansowych. Był najlepiej opłacanym przedwojennym aktorem polskim. Do 1939 wystąpił w 57 filmach polskich (w tym 22 niemych), tworząc w nich wiele wybitnych kreacji. Grał m. in. w Dziejach grzechu, Młodym lesie, Dziewczętach z Nowolipek, Trędowatej, Znachorze. Był niezwykle sugestywny w grze aktorskiej. Doskonale czuł specyfikę gry przed kamerą filmową. Do dziś uznawany jest za najwybitniejszego i najwszechstronniejszego aktora przedwojennego kina polskiego.

W 1935 z okazji 35-lecia pracy zawodowej został odznaczony Złotym Krzyżem Zasługi.

Prywatnie znany był z dobrego gustu, elegancji, zamiłowania do sztuki (m.in. kolekcjonowanie obrazów) i wystawnego życia, także towarzyskiego. Wg innych źródeł unikał kontaktów ze środowiskiem, był człowiekiem zamkniętym w sobie i skrytym. Doskonale władał językiem rosyjskim i niemieckim. Był germanofilem.

Jego postawa podczas okupacji hitlerowskiej do dziś nie jest całkowicie wyjaśniona i nadal wzbudza wiele kontrowersji. Po wybuchu wojny, która zastała go na występach w Wilnie, powrócił do Warszawy. Był krytycznie nastawiony do kampanii wrześniowej, m.in. oskarżał Polaków o doprowadzenie do wybuchu wojny. Początkowo pracował jako barman w kawiarniach "Fregata" i "Złota kaczka". Przez pewien czas prowadził także własny lokal "Znachor". Wynajmował pokój niemieckiemu naczelnikowi stacji Warszawa Gł. w randze pułkownika, często goszcząc go przy własnym stole. Równocześnie mimo grożących represji kategorycznie odmówił udziału w antypolskim filmie propagandowym G. Ucicky'ego Heimkehr (Powrót). Od VIII 1940 grał w jawnych teatrach polskich (Teatr Komedia, Złoty Ul) pod zarządem niemieckim.

Zmarł tragicznie 5 VII 1943 w Warszawie we własnym mieszkaniu przy ul Poznańskiej 38 podczas próby likwidacji przez polskie podziemie (AK) jego żony morfinistki, prawdopodobnie konfidentki gestapo, która od rodzin aresztowanych wyłudzała pieniądze, obiecując w zamian zwolnienie z więzienia lub obozu. Zasłaniając ją własnym ciałem, śmiertelnie postrzelony zmarł po kilku godzinach w lecznicy "Omega". Bezimiennie pochowany na warszawskich Powązkach.

Dwukrotnie żonaty. Drugą żoną była aktorka Jaga (Jadwiga) Juno, z którą ślub wziął 15 X 1922 w Wilnie.

W listopadzie 1946 wskutek listu (opublikowanego w "Życiu Warszawy" z 16 XI 1946), podpisanego przez anonimową kobietę "w imieniu grona pracownic fabryki w Kaliszu", atakującego wyświetlanie filmów z Junoszą-Stepowskim, Sąd Weryfikacyjny ZASP przystąpił do pośmiertnej weryfikacji aktora. Ponownie sprawą zajął się SPATiF w 1954. W obu sprawach nie zajęto jednoznacznego stanowiska i nigdy nie ogłoszono werdyktu.

Tragedia Junoszy-Stepowskiego stała się inspiracją do napisania przez K. Brandysa powieści Rondo (1982) oraz nakręcenia przez J. Sztwiertnię filmu Oszołomienie (1988).

Źródło: Wikipedia, E-teatr, FilmPolski

Opracował Ryszard Klimczak
Dziennik Teatralny
5 lipca 2022

Książka tygodnia

Teatr, który nadchodzi
Wydawnictwo słowo/obraz terytoria Sp. z o.o.
Dariusz Kosiński

Trailer tygodnia

La Phazz
Julieta Gascón i Jose Antonio Puchades
W "La Phazz" udało się twórcom z "La ...