Ludwik Panczykowski (1804 - 1871)

Aktor teatralny.

Urodził się 4 sierpnia 1804 w Starym Sączu, Zmarł 13 sierpnia 1871 w Warszawie.


Uczył się w Starym Sączu, Krakowie i Nowym Sączu, gdzie doszedł w gimnazjum do syntaksy, tzn. IV klasy. W 1822 wystąpił w Nowym Sączu jako amator w zespole Martorella grając w jednej sztuce aż dwie role: Lurwella i Henryka "Henryk VI na łowach". Pragnął potem pozostać w zespole, czemu jednak sprzeciwił się jego ojciec. Przez pewien czas pracował w Starym Sączu w Prefekturze Kameralnej, aż "pewnego poranka - jak twierdzi Wincenty Rapacki - drapnął z miasta i z flisakami popłynął do Warszawy".

W marcu 1824 wstąpił do Szkoły Dramatycznej, gdzie był uczniem Bonawentury Kudlicza. Od 1 sierpnia 1825 pracował w Teatrze Narodowym jako chórzysta; występował także niekiedy w baletach, m.in. roli Bąka w "Weselu w Ojcowie". 11 lutego 1827, podczas maskarady, grał w zastępstwie chorego kolegi rolę Polkwicera "Nasze przebiegi". Oficjalnie debiutował 13 lutego 1827 w roli Fritzhana "Człowiek z Czarnego Lasu".

Zaangażowany do zespołu dramatu, pracował odtąd stale w teatrach warszawskich, rzadko opuszczając stolicę. W 1836 odbył jedyną podróż zagraniczną, do Wiednia. Na występy gościnne wyjeżdżał do Lublina i Puław (1828), Buska (1834) i Krakowa (listopad 1836, czerwiec 1843). 4 lutego 1861 obchodził jubileusz trzydziestopięciolecia pracy artystycznej w roli Wojtka "Okrężne". Mimo emerytury, którą otrzymał w tym roku, występował nadal, jednak wkrótce choroba kazała mu się usunąć ze sceny. Po raz ostatni wystąpił 25 marca 1868 w roli Dyndalskiego "Zemsta".

Nieporównany bywał w sztukach ludowych, jako Janek ("Janek spod Ojcowa"), Szczepanek ("Chłopi arystokraci"), Pytel ("Młynarz i kominiarz"). Niemniejsze sukcesy odnosił w rolach drobnych mieszczan i rzemieślników, m.in. jako Łykalski ("Majster i czeladnik"), Melchior ("Chcę sobie pohulać"), Gawełek ("Kto wie, na co się to przyda").

Najwyżej ceniono go jednak w rolach starych sług, w takich sztukach jak: "List żelazny", "Pani kasztelanowa", "Przyjaciele", "Staroświecczyzna i postęp czasu". "Nikt już tych typów wskrzesić nie potrafi" - utrzymywał Rapacki po jego śmierci. "On je jeszcze widział i tworzył." Entuzjastycznych ocen doczekał się jako Dyndalski ("Zemsta"), wedle tradycji aktorskiej przez nikogo w tej roli nieprześcigniony.

Bystry obserwator, z temperamentem rasowego portrecisty, nadawał postaciom, które grał, rysy konkretnych modeli, nieraz doskonale znajomych publiczności; tworzył w ten sposób prawdziwe arcydzieła. W roli Dyndalskiego wzorował się podobno na postaci swego własnego ojca. "Gdy miał wykonać dużą i ważną rolę Trzaski, w sielance Syrokomli "Chatka w lesie", zawiązał znajomość ze starym strzelcem ordynata hr. Zamoyskiego, chodził z nim do szynku i wyciągał na słówka". Jako Protazy ("Łobzowianie") "skopiował znaną w Warszawie figurę garbusa, pokątnego doradcy, matacza i szalbierza (Niedziałkiewicza) z łudzącą prawdą charakterystyki, twarzy, gestu, akcentu". Wedle tradycji, którą zapamiętał Kotarbiński, Niedziałkiewicz "zobaczywszy swą podobiznę na scenie wygrażał z miejsca pięściami artyście". Rapacki dodaje, że nawet "zaczaiwszy się gdzieś w zaułku porządnie wygrzmocił mu plecy". Wdzięczniejszym modelem okazał się głośny warszawski lichwiarz Cwejnos. Został i on łudząco sportretowany (w komedii "Pod strychem"), ale cieszył się podobno z reklamy.

Mimo zastrzeżeń, jakie budził nieraz paszkwilancki posmak jego metody, Panczykowski był niezmiernie ceniony przez kolegów jako aktor twórczy, skutecznie przełamujący skostniałą tradycję. Na jego jubileuszu - wypadek wyjątkowy - przemówienie wygłosił Alojzy Żółkowski, który ofiarował mu w imieniu zespołu pierścień z brylantami.

Jego wpływ na rozwój aktorstwa polskiego był znaczny i trwały. W niektórych kreacjach tworzył wzory długo utrzymujące się potem na scenie warszawskiej, np. jako Brzydkiewicz ("Żydzi").

Wedle Kotarbińskiego był pierwszym w teatrach warszawskich "zwiastunem realizmu" i przyczynił się do późniejszego zwycięstwa tego kierunku.

Pochowany w Warszawie na Cmentarzu Powązkowskim.

Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego

Opracował Ryszard Klimczak
Dziennik Teatralny
4 sierpnia 2022

Książka tygodnia

Teatr, który nadchodzi
Wydawnictwo słowo/obraz terytoria Sp. z o.o.
Dariusz Kosiński

Trailer tygodnia