Nowe szaty króla

Początkowo miało być to przeniesienie spektaklu warszawskiego. Ostatecznie Treliński zdecydował się wystawić dzieło Szymanowskiego od nowa po raz drugi. Siedem lat temu w Teatrze Wielkim - Operze Narodowej reżyser pokazał jedno ze swych najpiękniejszych przedstawień - symbolicznego, pełnego erudycyjnych odniesień, momentami wręcz baśniowego "Króla Rogera". W Operze Wrocławskiej - w swej pierwszej inscenizacji od czasu opuszczenia stanowiska dyrektora artystycznego Opery Narodowej - Treliński zmierzył się z samym sobą, nikt bowiem w Polsce od 2000 roku nie porwał się na operę Szymanowskiego.

"Król Roger" zwany "dramatem sycylijskim" jest drugą operą Szymanowskiego (pierwsza, ekspresjonistyczna "Hagith" została ukończona w 1913 r.). Jej korzeni należy szukać w podróżach, które kompozytor odbywał w latach 1910-14 na południe Europy (do Włoch, na Sycylię) oraz do Afryki Północnej. Tu poznawał kulturę średniowiecza, antyku, tradycję arabską. Pomysł napisania opery powstał w 1918 r. podczas spotkania z Jarosławem Iwaszkiewiczem, który podchwycił temat i obiecał opracować libretto. Długo jednak z tym zwlekał - ostatecznie kompozytor otrzymał tekst w 1920 r. Niezadowolony dokonywał poprawek, pełną partyturę ukończył zaś w 1924 r.

Premiera "Króla Rogera" - opery, której akcja została umiejscowiona w XII-wiecznym królestwie Sycylii za panowania Rogera II z rodu normandzkiego - odbyła się 19 czerwca 1926 r. w warszawskim Teatrze Wielkim, w reżyserii Adolfa Popławskiego i pod batutą Emila Młynarskiego. Kolejne inscenizacje pokazano za granicą - w Dortmundzie i w Pradze. Po wojnie "Król Roger" powrócił do Warszawy dopiero w 1965 r.

Co zdecydowało o tym, że dzieło Szymanowskiego ma jednak dość skromną przeszłość sceniczną? Opinia dzieła trudnego i nie do końca zrozumiałego, o poetycko-symbolicznym znaczeniu. "Król Roger" nie jest bowiem klasyczną operą, z tradycyjnym wartko płynącym librettem. Wręcz przeciwnie - jest jej zaprzeczeniem. Akcji w sensie dramatycznym nie ma tutaj w ogóle. Dzieło stoi na pograniczu opery, muzycznego dramatu, oratorium. Także pod względem czysto muzycznym jest dźwiękowym tyglem, w którym odnajdziemy wyrafinowane brzmieniowo echa impresjonizmu, elementy muzyki cerkiewnej, nawet góralskiej. Słowem rzecz piekielnie trudna do scenicznego ujarzmienia.

Wrocławski "Król Roger" - już druga inscenizacja w tym mieście - jest spektaklem kompletnie innym od warszawskiego. Podczas gdy w Operze Narodowej oglądaliśmy bardzo osobistą opowieść o rozpadzie systemu wartości, światopoglądu, religii, we Wrocławiu Treliński skupił się na warstwie psychologicznej, dramacie i metamorfozie głównych postaci - Roksany i Króla Rogera - oraz na dogłębnej wiwisekcji Pasterza, którego pojawienie się burzy pozorny spokój panujący w sycylijskim królestwie. Treliński buduje spektakl wokół osi Roger - Pasterz. Relacja między nimi to początkowo wzajemne odpychanie się, które z biegiem czasu zamienia się w tajemniczą, trudną do wyjaśnienia fascynację. Pasterz przybywający na dwór Rogera jest wysłannikiem zupełnie innego świata, przedstawicielem odmiennego systemu wartości. Pogarda Rogera przemienia się w podziw, podobną metamorfozę przeżywa królewska małżonka Roksana. Treliński koncertuje się na konkretnych bohaterach, ich psychice i uczuciowości, stara się przeniknąć do ich światopoglądu, emocji, sposobu myślenia.

To nie jest tylko opowieść o rozkładzie dogmatów, to raczej historia fascynacji człowiekiem - jego wolnością, miłością, pragnieniem spełnienia, odrzucenia wcześniej przyjętych norm, ucieczki w nieznane (choć o mniejszym nasyceniu podtekstem homoseksualnym niż w przypadku warszawskiej realizacji Trelińskiego).

Wyrafinowane libretto Iwaszkiewicza - z korektą Szymanowskiego długo pracującego nad ostateczną wersją - staje się w ten sposób bardziej ludzkie, bliższe naszemu rozumieniu świata.

Są trzy fragmenty we wrocławskim spektaklu, które pozostają na długo w pamięci. Już sam początek - z muzycznego i dramaturgicznego punktu widzenia niejednokrotnie kontestowany, bo pozbawiony przez Szymanowskiego klasycznej uwertury - robi kolosalne wrażenie. Scena w "bizantyjskiej" świątyni (z pięknie brzmiącym chórem prawosławnym) "spuentowana" przeszywającym wiatrem zapowiadającym nadejście nieznanego. Taniec bachiczny z aktu II - demoniczny, krwiożerczy, zamieniający się w wyuzdana orgię. I wreszcie cały akt III - realizacyjny majstersztyk, z projekcjami wideo - zamknięta, niemal ekspresjonistyczna struktura, z Rogerem przykutym do łóżka szpitalnego (skojarzenie z fotelem dentystycznym z inscenizacji "Damy pikowej" Trelińskiego), wreszcie z finałowym, hipnotycznym obcowaniem z Absolutem.

Cały spektakl ogląda się znakomicie - pełen jest wyśrubowanych emocji, dramatu, napięcia, które rozwija się wraz z kolejnymi scenami. Najsłabszym ogniwem jest II akt. Umieszczenie pałacu Rogera w banalnej scenografii kanapowo-knajpianej, w zestawieniu z surowością, a nawet metafizyką aktu I i demonicznością aktu III powoduje dysonans. Zresztą i nadejściu Pasterza brakuje dramaturgii, a pieśń Roksany - tu lubieżnej księżniczki, która zaskakująco przecież staje po stronie Pasterza - w takim entourage\'u kontrastuje z powagą i grozą całej sytuacji.

Muzycznie opera jest popisem Andrzeja Dobbera. Śpiewak znakomicie kreuje partię tytułową - bryluje wokalnie i aktorsko, tworząc silną, zdeterminowaną postać króla, który nie waha się porzucić swego państwa i poddanych, odzyskuje wiarę w siebie, w moc przemiany, jest gotowy na spotkanie z nieznanym. Aleksandra Buczek potwierdziła walory wokalne - jej Roksana jest namiętna, bardzo bliska, w jej postawie nie ma nic z tajemniczości (pod tym względem jest zaprzeczeniem Rogera), choć wolałbym, by jej głos był mniej zmanierowany, mniej werystyczny i "namacalny". Największy problem sprawił Pasterz, ale ilu dziś śpiewaków jest w stanie udźwignąć tę rolę? Ukraiński śpiewak Pavlo Tolstoy nie do końca się sprawdził. Nie porwał swą charyzmą, nie zawładnął swym głosem. Bo w operze Szymanowskiego nie tylko o śpiewanie przecież chodzi. Pasterz jest postacią kluczową - to od niego wszystko się zaczyna, to on wprowadza zamęt, stając się przewodnikiem duchowym reszty.

Prowadzącej całość Ewie Michnik udało się, co niezwykle trudne, zintegrować wszystkie elementy tej "filozoficznej opery": eklektyczność partytury, wielowymiarowość, a właściwie otwartość formy oraz zaskakujące propozycje inscenizacyjne.

Fascynujący Szymanowski - "Król Roger" na miarę najlepszych scen operowych. Jesienią także na płycie DVD przygotowywanej przez Polskie Wydawnictwo Audiowizualne i TVP.

Opera Wrocławska, Karol Szymanowski "Król Roger", reżyseria Mariusz Treliński, scenografia Boris Kudlicka, kostiumy Wojciech Dziedzic, kierownictwo muzyczne Ewa Michnik
obsada: Andrzej Dobber (Roger), Aleksandra Buczek (Roksana), Rafał Majzner (Edrisi), Pasterz (Pavlo Tolstoy), Chór Kameralny "Angelus", Chór i Orkiestra Opery Wrocławskiej
Premiera 30 marca 2007
(mw)