O odkłamywaniu historii

Również za ich sprawą austriackie społeczeństwo po kilkudziesięciu latach uśpienia zbiorowego sumienia mitem „pierwszej ofiary Hitlera", dokonywało rewizji pamięci i przejmowało odpowiedzialność. Kulminacją narodowej histerii rozliczeniowej stała się pamiętna prapremiera ostatniej sztuki Thomasa Bernharda Plac Bohaterów (Heldenplatz). Dwadzieścia lat później Elfriede Jelinek w Rechnitz (Anioł Zagłady) opowie przejmująco o sile i bezsile przypominania.

Książka o austriackich rozliczeniach z przeszłością stwarza pretekst do dyskusji o funkcjonowaniu historii w pamięci zbiorowej również w kontekście polskich debat historycznych z ostatnich lat. Droga od amnezji do amnestii jest trudna, bo prowadzi przez bolesne przypomnienia, ale bez nich nie ma wybaczenia i ostatecznie: zapomnienia.

Integralną częścią książki jest dramat Elfriede Jelinek Rechnitz (Anioł Zagłady)w tłumaczeniu Moniki Muskały. Rechnitz to miejscowość w Burgenlandzie, gdzie pod koniec wojny dokonano masakry 200 robotników przymusowych (w większości węgierskich Żydów) podczas przyjęcia na zamku hrabiny Margit von Betthyány. Uczestniczyli w niej lokalni notable z Gestapo i SS. Grobów nigdy nie odnaleziono, winni nigdy nie zostali osądzeni. W sztuce Rechnitz (Anioł Zagłady) Jelinek oddaje głos posłańcom, którzy relacjonują tamte wydarzenia. Jednak odsłaniając kolejne fakty, zaciemniają oni, relatywizują lub podważają prawdziwość poprzednich. To sztuka o złudności przypominania historii poprzez jej zagadywanie, a także o perwersji języka debat publicznych, w których roztrząsa się moralne ekscesy, zbrodnie i ludobójstwa.

___

Pasjonujące jest w tej książce wyjście poza sztukę, która rozliczenie, co prawda, umożliwia, ale zarazem niesie pokusę łatwego rozgrzeszenia. W Między Placem Bohaterów a Rechnitz działa bowiem osobliwy mechanizm, w którym przypomnienie automatycznie wyzwala odruch zapominania. Autorka przenikliwie eksponuje jego działanie, pokazując jak anamneza dopomina się o amnestię, prowokującą ostateczną amnezję.

Wiele bym dał, żeby polskiego czytelnika Bernharda czy Jelinek przyłapać na gorącym uczynku bilansowania austriackich rozliczeń. Już widzę, jak kojarząc wątki i wczytując się w świetnie zaprojektowaną panoramę, co jakiś czas z ulgą konstatuje, „ach, jak dobrze, że to nie my, że to nie ja", by za chwilę siebie samego dopytać, „czy aby na pewno?".

Janusz Margański

___

Wybrane opinie:

Muskała bada mechanizmy ujawniania traumy, jej oswajania przez sztukę. Rozmawia z najważniejszymi twórcami, w tym między innymi z Ulrichem Seidlem, w rozmowie z którym najdobitniej ujawniają się podobieństwa między austriackimi a polskimi piwnicami, z których po otwarciu wychodzą ekstremizmy, nacjonalizmy i resentymenty, mające wspólne źródła w zaściankowym, perwersyjnym katolicyzmie. – Bartosz Sadulski
ksiazki.onet.pl 3.02.2017

___

Monika Muskała - Tłumaczka literatury niemieckojęzycznej, dramatopisarka. Od 1993 r. mieszka w Austrii. Tłumaczy głównie współczesnych autorów, takich jak Thomas Bernhard, Werner Schwab, Heiner Müller, ale i klasyków jak Friedrich Schiller, Frank Wedekind, Ödön von Horvath. Za przekłady wielokrotnie wyróżniana przez austriacki Urząd Kanclerski.
Z Gabrielą Muskałą napisała trzy sztuki pod pseudonimem Amanita Muskaria: Podróż do Buenos Aires. Work In Regress (2001), Daily Soup (2007) i Cicha noc (2016), a z Januszem Margańskim libretto musicalu W pogoni za bajką (2011).
Jej eseje ukazały się w albumach zdjęciowych Andreasa Horvatha Jakutien (2003) i Heartlands (2007). Współpracowała z nim także podczas realizacji dokumentów: Z punktu widzenia emerytowanego portiera (Kryształowy Glob w Karlovych Varach, 2006) i The Passion According to the Polish Community of Pruchnik (2009) i Arab Attraction (2010).
Z siostrą Gabrielą prowadzi zajęcia z improwizacji i form scenicznych w Szkole Filmowej w Łodzi.
W 2016 roku otrzymała Literacką Nagrodę Stowarzyszenia Autorów ZAIKS za przekłady literackie.