Organizacja teatrów niepublicznych

Kongres Kultury Polskiej

W myśl Ustawy o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej o dotację na realizację zadań państwowych mogą się ubiegać osoby prawne, osoby fizyczne oraz jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej.

Teatry niepubliczne – zorganizowane na ogół jako osoby prawne mogą prowadzić działalność artystyczną w dziedzinie teatru, ale na zasadach określonych w innych ustawach. Podstawowy podział teatrów niepublicznych obejmuje teatry:
• for-profit, zorganizowane jako przedsiębiorstwa (np. spółka z o.o.), których działalność jest oparta na prawie handlowym i rygorach Ustawy o działalności gospodarczej z 23 grudnia 1988 r.;
• non-profit, zorganizowane jako organizacja pozarządowa (stowarzyszenie lub fundacja) w założeniu przekazująca swój dochód na wspieranie określonych inicjatyw kulturalnych.

Dla teatrów for-profit zysk jest niezbędnym warunkiem działalności, co je formalnie odróżnia od teatrów-organizacji pozarządowych. Nie można jednak ukrywać, że zorganizowanie się przez twórców teatru w formie stowarzyszenia lub fundacji nie jest związane jedynie z przekazywaniem dochodu organizacji na wspieranie cennych inicjatyw kulturalnych – dla osób związanych z organizacją jest to także źródło utrzymania. Stowarzyszenia czy fundacje w założeniu nie miały służyć działalności zarobkowej – rzeczywistość jednak zrewidowała te założenia. Aby umożliwić twórcom swobodę działania, rozważano ewentualność powoływania niepublicznych instytucji kultury (w projekcie ustawy autorstwa dra Wojciecha Misiąga) czy fundacji sztuki (propozycja prof. Michała Kuleszy, zgłoszona podczas szczecińskiej konferencji „Teatry w Europie” w 2002 r.).

W latach dziewięćdziesiątych pierwsze teatry prywatne organizowały się jako spółki z o.o. (np. Studio Buffo, Wierszalin, ¾ Zusno). Przy Teatrze Wierszalin, istniejącym od 1991 r., dopiero w 1996 r. powstała dodatkowo fundacja Wierszalin, która miała wesprzeć działania twórców supraskiej sceny.

Nieliczni twórcy obecnie decydują się na pracę w formie spółki – w wielu przypadkach pozbawia to tak działające teatry prawa do ubiegania się o dotację samorządową (choć mają prawo ubiegania się o dofinansowanie w ramach programów ministra). Na ogół jako spółki (lub jednoosobowa działalność gospodarcza) są zarejestrowane „teatry” organizujące przedstawienia dziecięce w przedszkolach, lekturowe w szkołach lub nastawione na udział w eventach, festynach. Popularniejszą formą organizacji prywatnej, niezależnej działalności teatralnej jest stowarzyszenie, następnie fundacja.

Finansowanie

Ustawa o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej wprowadziła możliwość starania się o dotacje z budżetu państwa zarówno przez podmioty publiczne, jak i prywatne. Mecenat państwa nad działalnością kulturalną – dopiero w 1996 r. wprowadzono zapis o nim do ustawy – polega na wspieraniu i promocji twórczości, edukacji i oświaty kulturalnej, działań i inicjatyw kulturalnych oraz opieki nad zabytkami. Ustawa o finansach publicznych z 26 listopada 1998 r. zrównała podmioty różnych sektorów państwa w prawie do realizacji zadań publicznych40. Określa ona też sposób zlecania zadań podmiotom niepublicznym. Zarówno Ustawa kompetencyjna, jak i Ustawa o finansach publicznych stwarzają mocną podstawę do przekazywania realizacji zadań z zakresu kultury organizacjom pozarządowym oraz w ramach partnerstwa z sektorem prywatnym.

Minister może wspierać finansowo, w ramach mecenatu państwa, realizację planowanych na dany rok zadań związanych z polityką kulturalną państwa, prowadzonych przez instytucje kultury, a także inne podmioty nie należące do sektora finansów publicznych. Początkowo ministerstwo realizowało program wsparcia dla podmiotów niezależnych za pomocą dotacji celowych (tak wspierano teatry odnoszące międzynarodowe sukcesy: ¾ Zusno czy Wierszalin). Po 2000 r. wprowadzono programy operacyjne MKiDN, obecnie Programy Ministra. Jednym z powodów ich powstania było wykorzystanie wpływów z dopłat do stawek w grach liczbowych (wypracowanych przez Totalizator Sportowy i Polski Monopol Loteryjny) – w 2003 r. Sejm wprowadził obowiązek przekazywania 20% wpływów z dopłat do stawek w grach stanowiących monopol państwa na wyodrębniony rachunek bankowy środków ministra właściwego do spraw kultury i dziedzictwa narodowego. W pierwszych dwóch latach funkcjonowania tego rozwiązania ministerstwo miało dysponować funduszem w wysokości 120 mln zł, jednak w 2004 r. minister musiał przekazać z tej sumy 48 mln do budżetu, a rok później Sejm przegłosował przekazanie połowy środków z Funduszu na rzecz strajkującego PKP.

Samorządy lokalne wspierają teatry niepubliczne w drodze konkursów lub przez powierzanie do realizacji zadań samorządu. Stołeczny ratusz w 2008 r. wprowadził trzyletnie granty stabilizujące działalność kilkunastu warszawskich teatrów niezależnych. Łączna wysokość rocznej dotacji dla 12 teatrów niezależnych w ramach tego programu wynosiła 2 mln zł – dotacja dla 19 teatrów miejskich to 91 mln złotych, czyli czterdzieści razy więcej. Oczywiście koszty funkcjonowania scen publicznych i niepublicznych są bardzo różne (choć po zestawieniu skali działalności mogłyby wyjść pewne podobieństwa w schematach funkcjonowania). Jednakże porównanie efektywności działania niedużego teatru miejskiego (np. Ochoty) z niezależnym Teatrem Konsekwentnym pokazuje, że przy dwudziestokrotnie mniejszej dotacji ten drugi teatr jest w stanie zagrać podobną liczbę spektakli (ponad 180) dla porównywalnej publiczności (około 10 tys. widzów).

Nie może też dziwić fakt, że jeśli publicznymi pozostają teatry, które grają repertuar ściśle komercyjny, to i niezależne teatry mają prawo do grantów, które pomogą im w wyprodukowaniu sztuki będącej gwarantowanym przebojem kasowym (np. w 2007 r. MKiDN przekazało 70 tys. zł na premierę Boskiej! w Teatrze Polonia). Docelowo jednak z publicznych środków powinny być wspierane przede wszystkim działania o znaczeniu artystycznym lub/i społecznym. Farsy zawsze znajdą producentów oraz wdzięczną, liczną widownię.

Nie należy też przemilczać faktu, że zbyt restrykcyjne, nie uwzględniające sposobu funkcjonowania teatrów niezależnych (ściśle określając rodzaje wydatków), systemy rozliczania projektów przez władze publiczne prowadzą do ukrywania kosztów.

Teatry próbują korzystać z programu UE Kultura (2000 oraz 2007–2013), największego programu kierowanego bezpośrednio do sektora kultury. Polskie teatry brały już udział w programie Kultura 2000 jeszcze przed przyjęciem do UE – od 2001 r. i uczestniczyły już w około 80 projektach, jako partner, współorganizator lub lider projektu. Z funduszy programu Kultura 2000 Fundacja Theatrum Gedanesne zorganizowała VII Festiwal Szekspirowski, a Stowarzyszenie Scena 96 – XI Międzynarodowy Festiwal Sztuka Ulicy42. Z kolei z programu Kultura 2007–2013 korzysta białostocka Kompania Doomsday, produkując przedstawienie w ramach międzynarodowego projektu SONE (skupiającego zespoły lalkowe z kilku krajów europejskich).

Swoistym fenomenem wśród scen niezależnych jest realizowany od października 2004 r. przez Art Stations Foundation w przestrzeniach Starego Browaru, poznańskiego centrum handlowego, całoroczny, kilkupoziomowy (spektakle, wykłady, warsztaty, program rezydencyjny, koprodukcje) program tańca współczesnego Stary Browar Nowy Taniec – finansowany w pełni z funduszy prywatnych. Celem projektu jest popularyzacja sztuki tanecznej oraz wspieranie rozwoju młodych polskich choreografów i tancerzy. W Studiu Słodownia +3 stworzono miejsce regularnych prezentacji oraz tworzenia tańca współczesnego. W ciągu dwóch pierwszych sezonów trwania projektu zaprezentowano ponad 40 spektakli tanecznych, autorstwa choreografów z wielu krajów europejskich. W 2006 r. powstał program rezydencyjny, w ramach którego młodzi artyści otrzymują szansę stworzenia w pełni profesjonalnego spektaklu tanecznego (jednorazowe stypendium, np. 5000 zł; miejsce prób; promocja premiery). Programowi Stary Browar Nowy Taniec towarzyszą także projekty edukacyjne – warsztaty taneczne i choreograficzne oraz cykl spotkań, wykładów i prezentacji materiałów dokumentalnych o historii i teorii tańca taniec.doc, mający na celu nie tylko wspieranie rozwoju lokalnego środowiska tanecznego, ale przede wszystkim kreowanie świadomej i otwartej na nowe doświadczenia widowni tańca w Polsce.

Formy stałej współpracy teatrów niepublicznych z władzami publicznymi

Władze lokalne często dostrzegają dorobek wypracowany przez teatry niezależne i starają się zapewnić im stabilizację. Kilkukrotnie w publicznych teatrach próbowano realizować specjalne formy organizacyjne, na przykład organizacja sezonu w publicznej instytucji przez teatr niepubliczny (organizację pozarządową). Innym sposobem jest stworzenie swoistej „instytucji parasolowej” dla teatrów niezależnych. W niektórych przypadkach nie były to próby konsekwentne, szybko zarzucano je wobec pojawiających się trudności, jednak przynosiły pouczające efekty.

Teatr Ziemi Pomorskiej w Grudziądzu został zlikwidowany przez wojewodę toruńskiego w 1991 r. Mienie teatru otrzymał samorząd miasta, który na początku 1996 r. zaniechał zamiaru sprzedaży budynku i przeprowadził remont. Nie mając jednak środków na prowadzenie teatru, zdecydował się zorganizować teatr na zasadzie impresariatu – Centrum Kultury Teatr. Od sezonu 1997/1998 miasto co rok ogłaszało ogólnopolski konkurs na zorganizowanie Grudziądzkiego Sezonu Teatralnego i wybierało nowego organizatora sezonu, którymi były między innymi Teatr Cinema z Michałowic, Stowarzyszenie Dialog (pod kierunkiem Edwarda Żentary), Akademia Sztuk Wizualnych z Poznania43. Ta ciekawa inicjatywa – zapewniająca widzom co rok nowy program – została zakończona i od sezonu 2003/2004 produkcją spektakli (przede wszystkim dla dzieci) oraz organizacją programu impresaryjnego grudziądzkie Centrum Kultury Teatr zajęło się samo44.

Teatr Stara Prochoffnia – scena podlegająca Stołecznemu Centrum Edukacji Kulturalnej – został udostępniony trzem teatrom działającym jako organizacje pozarządowe (Unia Teatr Niemożliwy, Teatr Konsekwentny, Scena Współczesna). W 2008 r. SCEK udostępnił Teatr Staromiejski Fundacji Artystycznej Młyn. W ten sposób publiczna instytucja rozwiązuje problem lokalowy teatrów niezależnych i zapewnia sobie w należących do niej budynkach stały i różnorodny program artystyczny. Warto też wspomnieć, że w niektórych instytucjach kultury funkcjonują teatry niezależne jako rodzaj – niesformalizowanych – rezydentów.

Instytut im. Jerzego Grotowskiego we Wrocławiu realizuje działania promotorskie, które polegają „na stałym wspieraniu inicjatyw teatru niezależnego, ujmowanych w ramy długofalowych, kilkuletnich projektów”45. Opieka Instytutu polega na zapewnieniu kilku zespołom wsparcia administracyjnego i logistycznego w zamian za reprezentowanie Instytutu oraz Miasta Wrocław w Polsce i zagranicą. Artyści promowanych zespołów są również zapraszani do współpracy na polu edukacyjnym. Podstawowym kryterium wyboru grup jest jakość ich pracy artystycznej. W latach 2007–2009 Instytut był promotorem projektów artystyczno-badawczych Majsterni Pisni ze Lwowa oraz Teatru ZAR z Wrocławia. Wspierał także projekty „Regula contra Regulam” teatru La Madrugada z Mediolanu oraz pracę Laboratorio Permanente di Ricerca sull’Arte dell’Attore z Turynu. Wspieranie projektów zagranicznych czyni z Instytutu wyjątkowy przykład na skalę kraju.

W 2008 r. Biuro Kultury Urzędu Miasta Stołecznego Warszawy przeprowadziło „Otwarty konkurs ofert na realizację w latach 2008–2010 zadań w zakresie upowszechniania twórczości artystycznej w formie wspierania produkcji oraz eksploatacji teatralnych teatrów nieinstytucjonalnych, działań muzycznych oraz innych przedsięwzięć artystycznych”. Tym samym pierwszy raz polski samorząd zapewnił taką stabilizację działalności podmiotów niezależnych, która pozwala planować ich działanie z dużym wyprzedzeniem. Łączny budżet na trzy lata wynosi 6 mln 300 tys. złotych, wsparto 13 projektów, z czego 12 dotyczy teatrów, między innymi Laboratorium Dramatu, Teatru Polonia, Teatru Wytwórnia, Studia Teatralnego Koło, Komuny Otwock, Teatru Druga Strefa, Teatr La M.ort. Wysokość wsparcia to od 40 tys. złotych do ponad 500 tys. złotych rocznie.

Ostateczną formą stabilizacji pracy teatru niezależnego jest uczynienie go instytucją publiczną. Ta forma współpracy jest bardzo częsta w ostatnich latach. Powstają też wspólne instytucje samorządów i organizacji pozarządowych. Wypada przypomnieć, że w czasach PRL upaństwowienie Teatru Rapsodycznego w Krakowie czy teatrów studenckich było sposobem na objęcie kontrolą tych przedsięwzięć. Dziś jest to działanie o zamiarach pozytywnych.

Przykładem braku pomysłu na organizację współpracy jest Gdańsk i długoletni brak konkretnego wsparcia dla trójmiejskiej sceny tańca. Teatr Dada von Bzdülöw zdecydował się na współpracę z Teatrem Nowym w Łodzi – tancerz i choreograf Leszek Bzdyl został zatrudniony w zespole artystycznym tej miejskiej sceny.

Perspektywy partnerstwa publiczno-prywatnego

W Polsce istnieją podstawy prawne dla różnych form partnerstwa publiczno-prywatnego w obszarze usług kultury. Ustawa o samorządzie gminnym upoważniła władze gminy do zawierania umów z organizacjami pozarządowymi w celu realizacji zadań własnych, dała im także swobodę ustalania zasad zarządu mieniem gminy i korzystania z gminnych obiektów użyteczności publicznej46. Ustawa kompetencyjna wprowadziła prawną możliwość powierzania przez organizatora zarządzania instytucją kultury osobie fizycznej lub prawnej na podstawie umowy o zarządzaniu (kontraktu menedżerskiego) zawartej między organizatorem a zarządcą na czas określony, nie krótszy niż trzy lata. Podobne zapisy znajdują się w ustawach o samorządzie powiatowym i wojewódzkim, które to jednostki mogą zawierać umowy z innymi podmiotami w celu realizacji zadań publicznych47. Ponadto w Ustawie o samorządzie wojewódzkim zapisano wprost możliwość „pozyskiwania i łączenia środków finansowych: publicznych i prywatnych, w celu realizacji zadań z zakresu użyteczności publicznej”48. Partnerami władz samorządowych mogą być: jednostki samorządu terytorialnego z obszaru województwa, samorządu gospodarczego i zawodowego, administracja rządowa (wojewoda), inne województwa, organizacje pozarządowe, szkoły wyższe, jednostki naukowo-badawcze, a także organizacje międzynarodowe i regiony innych państw, zwłaszcza sąsiednich.

28 lipca 2005 r. uchwalono Ustawę o partnerstwie publiczno-prywatnym, która sprawę normuje w szczegółach49. „Partnerstwo publiczno-prywatne (zwane dalej: PPP) w znaczeniu ustawy jest opartą na umowie o partnerstwie publiczno-prywatnym współpracą podmiotu publicznego i partnera prywatnego, służącą realizacji zadania publicznego”50. Istotą koncepcji partnerstwa jest „sprawne wywiązywanie się przez władze, na których ciążą określone prawne obowiązki wykonywania zadań publicznych (co przekłada się na obowiązek świadczenia usług użyteczności publicznej), we współpracy z partnerem prywatnym”51. Partnerem prywatnym mogą zostać przedsiębiorcy, podmioty zagraniczne, organizacje pozarządowe i kościoły.

Grażyna Prawelska-Skrzypek w książce Polityka kulturalna polskich samorządów formę współpracy na zasadzie partnerstwa publiczo-prywatnego umieszcza w kontekście międzynarodowym. Popularyzowana we Francji w latach osiemdziesiątych XX wieku koncepcja spółek akcyjnych świadczących usługi mniej komercyjne (np. teatry) cieszyła się ograniczonym zainteresowaniem i była przyjmowana bardzo krytycznie. Początkowo „dobrą opinią cieszyła się we Francji idea spółek lokalnych o kapitale mieszanym (publiczno-prywatnym) [powoływanych od 1983 r. przez władze terenowe do realizacji lokalnej polityki kulturalnej]. [...] Ta formuła, która symbolizowała nowoczesne zarządzanie, wydawała się być bardzo atrakcyjna dla przedsięwzięć i instytucji kulturalnych, ale okazało się, że ich rentowność była zdecydowanie niska, i obecnie jest bardzo mało przedsięwzięć tego typu”52 .

Ważne wydaje się wyjaśnienie sprawy finansowania partnerstwa. W myśl nowej ustawy zasadą jest, „że partner prywatny w ramach PPP powinien opłacalność zaangażowania się we współpracę osiągać dzięki opłatom, jakie pobiera od użytkowników dostarczanych przez siebie usług, ewentualnie oszczędnościom uzyskiwanym dzięki własnemu potencjałowi. Całkowite przejęcie przez partnera publicznego ryzyka ekonomicznego przedsięwzięcia (wynagrodzenie) jest wyjątkiem od reguły możliwym do zaakceptowania jedynie w przypadku PPP dotyczącego wykonywania zadań publicznych, które w zasadzie nie mogą generować zysku ze swej natury lub ze względów społecznych”53. Gdy powstaną rozporządzenia, ustawa o partnerstwie będzie być może wykorzystywana dla potrzeb działalności kulturalnej.

Warto dodać, że gdy powstawała łódzka instytucja kultury Fabryka Sztuki współprowadzona przez Urząd Miasta i dwie organizacje pozarządowe, w pierwszych deklaracjach powoływano się na ustawę o partnerstwie publiczno-prywatnym. Gdy jednak doszło do precyzowania szczegółów umowy PPP okazało się nieprzydatne w przypadku instytucji kultury i ostatecznie podstawą prawną była Ustawa o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej. Natomiast na początku roku 2009 Biuro Kultury Urzędu Miasta stołecznego Warszawy postanowiło na podstawie Ustawy o organizowaniu... (art. 15 ust. 4a) przekazać Teatr Ochoty w zarząd organizacji pozarządowej. Od stycznia teatr ma p.o. dyrektora (dotychczasową ksiegową teatru), ponieważ na przeszkodzie stanęły przepisy – według prawników UM wyłonienie zarządcy wymaga przetargu, gdyż w tym przypadku wobec instytucji kultury należy stosować przepisy ustawy o przedsiębiorstwach państwowych.

(-)
Materiały KKP
1 lipca 2009

Książka tygodnia

Teatr, który nadchodzi
Wydawnictwo słowo/obraz terytoria Sp. z o.o.
Dariusz Kosiński

Trailer tygodnia

La Phazz
Julieta Gascón i Jose Antonio Puchades
W "La Phazz" udało się twórcom z "La ...