Prowadzenie teatrów publicznych

Tworzenie teatrów po 1989 roku

Status państwowych instytucji artystycznych (jeszcze wg ustawy z 1984 roku), otrzymały na początku lat dziewięćdziesiątych między innymi Ośrodek Badań Twórczości Jerzego Grotowskiego we Wrocławiu, Teatr im. Witkacego w Zakopanem (przed rokiem 1989 zespół współpracował z Towarzystwem Miłośników Teatru, w ramach którego mianował się „niezależną sekcją zawodową”, zyskując formalne podstawy funkcjonowania), Teatr Ósmego Dnia z Poznania (po powrocie z emigracji w 1990 r.).

Pierwszym teatrem dramatycznym, który powstał z woli samorządu lokalnego, jest Nowy Teatr w Słupsku. Powołanie teatru było zobowiązaniem wyborczym prezydenta Słupska Macieja Kobylińskiego17. W trzynaście lat od decyzji ówczesnego wojewody słupskiego, likwidującej zawodową scenę dramatyczną w Słupsku, uchwałą Rady Miejskiej z dnia 26 maja 2004 r. powołano stały miejski teatr dramatyczny18.

W ostatnich latach teatry publiczne są tworzone na bazie teatrów niezależnych. W 2004 r. instytucją miejską stał się Kielecki Teatr Tańca, wcześniej stowarzyszenie. W 2005 r. krakowskimi teatrami miejskimi stały się teatry KTO i Łaźnia Nowa, w 2006 r. Balet Dworski „Cracovia Danza”. W 2006 r. Sejmik Województwa Podlaskiego stworzył Teatr Wierszalin.

Likwidacja teatrów po 1989 roku

Mimo że w pierwszych latach III RP wieszczono powszechną likwidację teatrów, taki los spotkał tylko dwa teatry: w Słupsku i Grudziądzu. W obu miastach teatry przekształcono w instytucje impresaryjne. Na ogół likwidacje w teatrach oznaczały likwidację zespołu artystycznego: tak było także w przypadku Teatru Komedia czy Teatru Na Woli. Likwidowano również samodzielne zespoły przypisane do instytucji. Taki los spotkał Pracownię Teatr pracującą w ramach Północnego Centrum Sztuki (dziś Teatr Komedia) czy Zespół Janusza Wiśniewskiego, którego nie było w stanie utrzymać Centrum Sztuki Studio. Zespoły działające w strukturze Stołecznej Estrady, Teatr Adekwatny i Akademia Ruchu, zostały pozbawione wsparcia instytucji samorządowej i przetrwały tylko dzięki staraniom ich twórców. Estrada przekazała miastu Teatr Scena Prezentacje, który stał się sceną miejską.

Czasem likwidacja teatru publicznego następowała w wyniku wyczerpania się formuły działania instytucji – w 1997 r. taką decyzję podjęli wspólnie dyrektor Teatru Ekspresji w Gdańsku Wojciech Misiuro i organizator, czyli Urząd Miasta Gdańska. W 2000 r. zlikwidowano Teatr Muzyki i Poezji Ewy Demarczyk (chciano go włączyć w strukturę Teatru Ludowego, ale wybitna pieśniarka nie zgodziła się na to).

Dzielenie i łączenie teatrów publicznych

Po 1989 r. stosunkowo często korzystano z możliwości łączenia teatrów, przede wszystkim w celach oszczędnościowych. W 1992 r. warszawski teatr lalkowy „Fraszka” włączony został do Teatru „Lalka”. W 1994 połączono Teatr Rozmaitości z Teatrem Szwedzka 2/4. Krakowski Teatr Satyry „Maszkaron”, gdy samorząd przeanalizował jego działalność, okazał się „dziwnym tworem z poprzedniego systemu. Korzystając z małej scenki w piwnicy Wieży Ratuszowej utrzymywał około 70 osób na etacie, biura, telefony, samochody itd. Rada Miasta doprowadziła do fuzji Teatru Ludowego i Teatru «Maszkaron». W ten sposób zlikwidowała instytucję, nie pozbawiając jej twórczego dorobku. Odeszła administracja, pozostali aktorzy, scena, majątek. Oczywiście nie odbyło się bez awantur, łez, pomówień itd.”19 W 2002 r. połączono Jeleniogórski Teatr Animacji z Teatrem im. Norwida. Jednak po konflikcie między zespołami od 1 stycznia 2009 r. teatry znów działają jako oddzielne instytucje.

Dzielenie teatrów czy wydzielanie ich z instytucji kultury służy zazwyczaj usprawnieniu działalności powstałych jednostek, a także precyzyjniejszemu zdefiniowaniu misji danej instytucji. W 1998 r. Teatr Narodowy połączonych scen dramatu, opery i baletu został podzielony na dwie instytucje państwowe: Teatr Narodowy i Teatr Wielki - Operę Narodową. Idea jednej instytucji była pomysłem Kazimierza Dejmka, który odwoływał się do dziewiętnastowiecznej koncepcji. Protesty pracowników doprowadziły do rozłączenia instytucji. Działanie w ramach jednej instytucji nie przynosiło oczekiwanych oszczędności.

Podobnie Teatr im. Heleny Modrzejewskiej w Legnicy w 1999 r. wyłączono jako instytucję samorządową z administracyjnego eksperymentu, jakim było wojewódzkie Centrum Sztuki - Teatr Dramatyczny. Należy wspomnieć, że zespół aktorski w tej instytucji był zatrudniony na etatach instruktorów, co utrudniało pracę artystyczną. W 1998 r. z miejskiego Centrum Kultury w Lublinie (w ramach którego działa kilka zespołów teatralnych) wydzielono Ośrodek „Brama Grodzka – Teatr NN”, działający na rzecz ochrony dziedzictwa kulturowego.

Teatry współprowadzone

Ustawa o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej przewiduje, że instytucje kultury mogą być tworzone na podstawie umowy zawartej między organami państwowymi (ministrami i kierownikami urzędów centralnych) oraz jednostkami samorządowymi. W 2008 r. resort współprowadził 10 teatrów – 4 opery i 6 teatrów dramatycznych, z czego Opera Wrocławska oraz 3 teatry (wrocławski Polski, Wybrzeże i Gardzienice) znajdowały się rejestrze MKiDN, reszta w rejestrze jednostek samorządu terytorialnego. Przez samorządy wojewódzkie i miejskie są współprowadzone 4 teatry.

A. Samorząd z Ministerstwem Kultury i Dziedzictwa Narodowego. Już na początku lat dziewięćdziesiątych nadano status państwowo-samorządowy trzem teatrom (w Gnieźnie, Sosnowcu i Zabrzu) – wówczas stroną był jeszcze wojewoda. Pierwszym teatrem organizowanym we współpracy MKiDN i samorządu był Ośrodek Praktyk Teatralnych Gardzienice. Reforma administracyjna z 1999 r. była świetną okazją do zmiany statusu instytucji, spełniającej „ważne funkcje ponadregionalne”20 – od tej pory marszałek finansuje bieżące koszty funkcjonowania OPT, a minister działalność merytoryczną.

W 2005 r. minister Waldemar Dąbrowski podjął decyzję o współprowadzeniu wybranych instytucji kultury, dla których organizatorem jest samorząd wojewódzki. Miał to być program współfinansowania przez Ministerstwo Kultury przynajmniej jednej narodowej instytucji kultury w każdym województwie. Instytucje współprowadzone przez ministerstwo docelowo miały mieć niemal podwojony budżet, a także zyskać rangę narodowych. Samo Ministerstwo Kultury przyznawało się, ustami podsekretarza stanu Macieja Klimczaka, do porażki: „Oddanie części instytucji urzędom marszałkowskim było błędem. Przecież wiele z nich działa w obszarze ponadlokalnym. Teraz staramy się naprawić sytuację. Oczywiście nie zamierzamy odwracać reformy samorządowej i odbierać obiektów władzom lokalnym. Będziemy nimi kierować wspólnie z samorządami”21. Pierwszymi teatrami objętymi współfinansowaniem ministerstwa zostały teatry dramatyczne: Teatr Wybrzeże w Gdańsku, Teatr im. Jaracza w Olsztynie, Teatr Żydowski w Warszawie, Teatr Polski we Wrocławiu, później Teatr Wierszalin w Supraślu, oraz teatry operowe: Opera i Filharmonia Podlaska – Europejskie Centrum Sztuki w Białymstoku, Opera Nova w Bydgoszczy, Teatr Wielki w Poznaniu, Opera Wrocławska.

Działanie ministerstwa nie do końca spełniło pokładane w nim nadzieje – trzy teatry dramatyczne dzięki dotacji resortu rozwinęły działalność, ale podniosły też koszty stałe.

B. Samorząd miejski z samorządem wojewódzkim. Samorządy decydują się na współprowadzenie teatru ze względu na jego znaczenie dla regionu. Od dłuższego czasu działają tak: Krakowski Teatr Scena STU w Krakowie i Ośrodek Teatralny Kana w Szczecinie. Od stycznia 2006 r. przez miasto i samorząd wojewódzki Teatru im. Heleny Modrzejewskiej w Legnicy. Teatr w Legnicy został wybrany ze względu na swoje osiągnięcia oraz dlatego, że w byłym województwie legnickim nie ma ani jednej instytucji kulturalnej, dla której samorząd województwa byłby organem prowadzącym. W styczniu 2009 r. samorząd wojewódzki przejął od miasta obowiązki organizatora teatru (po konflikcie prezydenta Legnicy z dyrektorem teatru, Jackiem Głombem).

Od 2007 r. miasto i województwo współprowadzą Teatr Muzyczny w Gdyni. Ratusz postawił warunek regularnej organizacji konkursu na dyrektora teatru, który ma odbywać się obligatoryjnie po upłynięciu każdej kadencji, niezależnie czy dyrektor się sprawdził, czy też nie. Kadencyjność ma wpływać na kreatywność i odpowiedzialność szefów scen gdyńskich.

C. Samorząd i organizacja pozarządowa. To nowy sposób prowadzenia instytucji kultury, mający na celu wspomożenie aktywnie działających organizacji pozarządowych oraz ustabilizowanie ich dalszego funkcjonowania. Na razie w Polsce funkcjonują takie rozwiązanie zastosowana w dwóch przypadkach: Fabryki Sztuki w Łodzi (od 2007 r.) i Gdańskiego Teatru Szekspirowskiego (od 2008 r.).

Fabryka Sztuki to instytucja kultury działająca na podstawie umowy zawartej między Miastem Łódź, Fundacją Łódź Art Center oraz Stowarzyszeniem Teatralnym Chorea. Działania Fabryki Sztuki mają przede wszystkim charakter edukacyjny i skupiają się wokół teatru i sztuki najnowszej. Za projekty teatralne odpowiada Stowarzyszenie Teatralne Chorea, kierowane przez Tomasza Rodowicza. Początkowo organizatorzy Fabryki Sztuki uważali, że instytucja będzie mogła działać w nowatorskiej formie partnerstwa publiczno-prywatnego. W trakcie przygotowań do stworzenia Fabryki stwierdzono, że ustawa o partnerstwie publiczno-prywatnym z powodu braku dodatkowych rozporządzeń jest nieprzydatna w przypadku powoływania instytucji kultury i jako podstawa prawna wystarczy Ustawa o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej. Strony zobowiązały się do wnoszenia środków niezbędnych do funkcjonowania instytucji w danym roku budżetowym w następujących proporcjach: Miasto – 90%, Fundacja i Stowarzyszenie po 5%.

W lutym 2008 r. w Gdańsku powołano Gdański Teatr Szekspirowski, którego organizatorami są Miasto Gdańsk, Urząd Marszałkowski Województwa Pomorskiego oraz Fundacja Theatrum Gedanense. GTS będzie sceną impresaryjną, bez stałego zespołu aktorskiego, organizującą szeroko pojęte działania edukacyjne oraz między innymi, wspólnie z Fundacją, Festiwal Szekspirowski. GTS dąży też do wybudowania Teatru Elżbietańskiego w Gdańsku. Nowa formuła działania ma to umożliwić (także dzięki funduszom z UE). Na dotację składają się Miasto i Województwo (w 2008 r. łącznie 1,2 mln zł). Fundacja nie dokłada się, ponieważ wniosła do majątku GTS wkład o wartości ok. 9 mln zł (np. prawo użytkowania wieczystego nieruchomości, prawa do projektu architektonicznego).

Przekazywanie teatrów

Przekazywanie instytucji kultury samorządowi przez ministerstwo czy inne organy administracji centralnej umożliwiono wcześniej, jednak dopiero w 2002 r. wprowadzono do ustawy przepis umożliwiający przekazywanie prowadzenia instytucji kultury między jednostkami samorządu terytorialnego. Od 2003 r. warszawskie teatry powiatowe podlegają już Urzędowi Miasta – władze powiatu miały problem z ich utrzymaniem. W 2005 r. teatrem miejskim stał się wojewódzki dotychczas Teatr Studio – samorządu województwa mazowieckiego nie było stać na jego prowadzenie. (W ten sposób powstał – finansowany przez zamożny ratusz – największy miejski koncern teatralny na świecie, skupiający wtedy osiemnaście scen). W 2008 r. Urząd Marszałkowski Województwa Mazowieckiego i Urząd Miasta Stołecznego Warszawy podjęły decyzję o wzajemnym przekazaniu sobie teatrów. Marszałek przekazał miastu Teatr Żydowski im. Eestery Rachel i Idy Kamińskich w Warszawie, a samorząd wojewódzki został organizatorem Teatru Praga, stworzonego przez miasto w 2007 r.

Po konflikcie dyrektora legnickiego Teatru im. Heleny Modrzejewskiej, Jacka Głomba, z prezydentem miasta samorząd wojewódzki, który współprowadził teatr, postanowił, że od stycznia 2009 r. przejmie rolę głównego prowadzącego, a współprowadzącym będzie miasto Legnica. Dyrektor Głomb uważa, że „skala działania i przestrzeń artystyczna teatru zasługują na taką instytucję jak urząd marszałkowski i będzie to wreszcie próba naprawienia błędu, jakim było przekazanie teatru miastu” (PAP).

Teatry impresaryjne

W teatrach, w których po 1989 r. likwidowano zespoły, tworzono sceny impresaryjne. Tak było w przypadku dwóch teatrów warszawskich (Na Woli i Komedia). Jednakże trudno mówić o nich jako o impresaryjnych – lepszym określeniem jest „teatry dramatyczne bez zespołu”, ponieważ teatry te dysponowały budżetem na własne produkcje i organizowały pracę według planu kierownika artystycznego. Na podobnej zasadzie funkcjonuje Krakowski Teatr Scena STU. Teatrami impresaryjnymi, to jest w większości przygotowującymi program z wykorzystaniem zewnętrznych produkcji, są Teatr Impresaryjny we Włocławku (od 1992 r.), Centrum Kultury Teatr w Grudziądzu (od 1996 r.) czy Teatr Mały w Tychach (od 2002 r.). Tę listę możemy uzupełnić o specyficzną grupę teatrów impresaryjnych działających w miejscowościach uzdrowiskowych: Teatr Zdrojowy w Szczawnie Zdroju (miejska instytucja kultury), Teatr Zdrojowy im. Mieczysławy Ćwiklińskiej w Polanicy Zdroju (w zarządzie Miejskiego Centrum Kultury), Teatr Zdrojowy im. Fryderyka Chopina w Dusznikach Zdroju (w zarządzie Miejskiego Ośrodka Kultury i Sportu). Z kolei Teatr Letni w Ciechocinku (w zarządzie Urzędu Miasta) czy Teatr Zdrojowy im. Stanisława Moniuszki w Kudowie Zdroju (w zarządzie Zespołu Uzdrowisk Kłodzkich SA) są salami do wynajęcia. Widać, że to grupa o bardzo zróżnicowanym statusie prawnym.

Teatry w innych instytucjach

Przed rokiem 1989 zawodowi aktorzy decydowali się organizować sceny w domach kultury, jeżeli chcieli mieć więcej swobody artystycznej niż w macierzystym teatrze. W ramach centrów sceny teatralne funkcjonują już od wielu lat, na przykład na Zamku Książąt Pomorskich w Szczecinie działają dwa: Teatr Krypta (od 1965 r.) i Piwnica przy Krypcie (od 1990 r.). Zamek na cząstkowych etatach zatrudnia kierowników artystycznych oraz finansuje produkcje spektakli, do których zatrudnia aktorów publicznych scen szczecińskich. W podobny sposób działa od 2005 r. Teatr Piosenki powołany w Centrum Kultury IMPART (wcześniej centrum wspierało niezależny Nowy Teatr, 2000–2004).

Centrum Kultury w Lublinie jest swoistym parasolem dla kilku teatrów – Kompani Teatr, Teatru Provisorium, Lubelskiego Teatru Tańca, Teatru Maat Projekt, w sezonie 2007/2008 powołano tam kolejną inicjatywę: Scenę Prapremier InVitro. Wszystkie te teatry tworzą repertuar sceny znajdującej się w zarządzie Centrum Kultury – Teatru Centralnego. Szefowie i niektórzy twórcy teatrów są zatrudnieni w Centrum: prowadzą warsztaty i jednocześnie mają przestrzeń do pracy twórczej.

W 2003 r. sopocki magistrat podjął decyzję o stworzeniu, w ramach Bałtyckiej Agencji Artystycznej, Sopockiej Sceny Off De Bicz, zlokalizowanej w Teatrze na Plaży, niedaleko Grand Hotelu. Celem Sceny jest promocja teatru niezależnego, pod jej egidą działają teatry: Okazjonalny, Stajnia Pegaza i Zielony Wiatrak. Szefowie teatrów są zatrudnieni na etatach, zajmują się tworzeniem przedstawień, programowaniem i organizacją pracy, pisaniem wniosków oraz promocją. Aktorzy teatrów zarabiają na graniu przedstawień. Roczna dotacja dla Sceny wyniosła 340 tys. zł w 2008 r., co wystarcza na utrzymanie budynku, trzy etaty i niedużą promocję.