Pytania o człowieka

"Wizyta starszej pani" - reż: Magdalena Piekorz - Teatr Śląski w Katowicach

Zbrodnia i kara. Oprawca - ofiara. Etykietki porządkujące naszą chaotyczną rzeczywistość nietrudno przytwierdzić do czynu. Chcielibyśmy żyć w świecie prostych rozstrzygnięć. Karać zło, nagradzać dobro, zawsze pewni swoich wyborów. Jednak gdy wydumane prawa zwiążemy z wrażliwą tkanką pulsującego życia... Oto narodziny dramatu. Magdalena Piekorz "Wizytą starszej pani" Dürrenmatta opowiedziała nam historię o ludziach wplątanych w matnię własnych sumień

Freidrich Dürrenmatt, pisząc „Wizytę starszej pani”, odżegnywał się od moralitetowych skojarzeń. Akcja ma być akcją, nie alegorią, postaci ludźmi – nie personifikacjami, grzmiał autor tekstu. Historia Klary Zachanassian, miliarderki odwiedzającej swe rodzinne miasteczko, nie stała się jednak przyczynkiem do przykładnie skrojonego dramatu realistycznego. Dürrenmatt kilkoma mocnymi kreskami zarysował postać Klary, otoczył ją nimbem milionów i niechlubną przeszłością. Jej partnerem dramatycznym zostali zubożali mieszkańcy Güllen, reprezentowani przez Burmistrza, Pastora, Nauczyciela oraz dawnego kochanka – Alfreda Illa. Podczas gdy zrujnowani mieszkańcy liczą na hojność miliarderki, ona metodycznie planuje morderstwo. Da Gülleńczykom miliard, jeśli zabiją Alfreda, który ją przed laty porzucił i wyparł się dziecka. W ten sposób z prowincjonalnej mieściny autor uczynił najprawdziwsze laboratorium. Eksperyment na ludzkich sumieniach rozpoczął wraz z niemoralną propozycją starszej pani. Co się stanie gdy nędzarzom zaproponujemy miliard w zamian za życie jednego człowieka?  

Magdalena Piekorz swoją sceniczną interpretacją nie zlekceważyła litery dramatu, lecz wiernie „przepisała” Dürrenmatta z papieru na deski śląskiej sceny i, co ważniejsze, na głosy aktorów. Idąc za podszeptem, a w zasadzie wytycznymi autora, twórcy spektaklu świadomie obnażyli teatralność, rezygnując z realistycznych dekoracji i zmieniając je na oczach widzów. Na uwagę zasługuje sprawne manipulowanie światłem, dzięki któremu ogrywane były różne obszary sceny, wyznaczając tym samym kolejne przestrzenie akcji scenicznej. Funkcjonalna i pomysłowa scenografia Marcela Sławińskiego i Katarzyny Sobańskiej umożliwiła sprawne przejścia pomiędzy następującymi po sobie scenami. I tak posterunek policji, zasugerowany poprzez strzelbę wymalowaną na białej tablicy, nieoczekiwanie przeobraża się w plebanię (zamknięte skrzydła tablicy tworzą wyraźny znak krzyża). Nad sklepem Illów otwiera się balkon, z którego wysokości Klara Zachanassian wraz z kolejnymi mężami obserwuje życie Güllen, co umożliwia prowadzenie scen symultanicznych. Słyszymy zarówno rozmowy miliarderki, jak i klientów sklepikarza. Tym samym zasugerowane zostają dwa porządki i podkreślona odrębność światów, w których żyją bohaterowie. Ziemski, powszedni świat Gülleńczyków i odrealniony, „boski” – Klary, która z wysokości obserwuje swoje miasteczko i swoich „poddanych”. Istotnym elementem, o ile nie najważniejszym, jest dekoracja architektoniczna. Scena z dwóch stron zamknięta jest białymi płytami, markującymi zabudowania miejskie, w głębi podest – stacja kolejowa, a na proscenium makieta Güllen z zabawkową kolejką nieustannie przemierzającą miniaturkę miasta. Dominuje czerń i biel, dzięki czemu scenografia nie narzuca się oku widza, który swą uwagą może obdarzyć aktorów. Z drugiej jednak strony biel zatopiona w czerni i szarościach może przywodzić na myśl chłód płyty nagrobnej. Choć piękna, oznacza tylko śmierć i przemijanie, jak tytułowa starsza pani, która w białym płaszczu wkracza do obumierającego miasteczka, pogrążonego w mroku zapomnienia. Wraz z rozwojem akcji i, co za tym idzie, wzrostem dobrobytu, na scenę opadają (spadają z nieba!) przymocowane do haków kostkowe makiety budynków. Przeobrażeniu ulegają zarówno Gülleńczycy, jak i całe miasto, które w tej interpretacji wydaje się być żywym organizmem, rosnącym w siłę z każdą kolejną minutą.

Upływ czasu i wzrost napięcia podkreśla duży, okrągły zegar zawieszony nad sceną. Wielka szkoda, że był jedynie „ozdobą”, aż chciałoby się usłyszeć tykanie, odmierzające czas do wielkiego finału. Funkcję tę jednak doskonale pełniła muzyka Adriana Konarskiego, nasuwająca skojarzenia z filmami grozy, gdzie niewinna z pozoru sytuacja przeradza się w dramat. Nie nachalnie, lecz sugestywnie budowała napięcie i akcentowała istotne zdarzenia.

Pierwsze wejście Klary Zachanassian (w tej roli Anna Polony) jest zarazem esencją osobowości starszej pani, jak i antycypacją przyszłych zdarzeń. Oto pojawia się na podeście długo oczekiwana staruszka. Wielka dama, sławna i bogata, w białym płaszczu i fantazyjnym czarnym kapeluszu. Drobną głowę liżą jak płomyki ognistorude włosy. Wchodzi dziarsko, jednak wyraźnie utykając na jedną nogę. Za nią cała procesja: Mąż VII, Ochmistrz, służba. Wszyscy odrealnieni, tak różni od mieszkańców Güllen, którzy całe to dziwowisko obserwują podobnie jak publiczność zgromadzona na widowni. Przybycie Klary przeradza się w iście diabelski orszak. W następnych scenach świtę uzupełnią ułaskawieni zbrodniarze, niosący lektykę pani Zachanassian, Toby i Roby oraz para ślepych eunuchów - Koby i Loby (świetne kreacje Jerzego Kozłowskiego i Czesława Stopki). Najprawdziwsza diaboliada. Choć Gülleńczycy spodziewali się poczciwej Klarci, a dostali demoniczną Klarę, wytrwale odgrywają swój powitalny teatrzyk. Mieszkańcy znaleźli się w sytuacji gry, z której nie wyplączą się aż do momentu zbrodni. Pani Zachanassian natomiast zamknie klamrą akcję, odchodząc, jak przyszła, w kondukcie, ale tym razem żałobnym.  

Klara Anny Polony jest kobietą silną i okrutną, przeżartą na wskroś cynizmem. Jej usilne wołanie o sprawiedliwość, wydaje się być jedynie pretekstem do wszczęcia niemoralnej gry z mieszkańcami Güllen. Kobieta pokazuje wprawdzie ludzkie oblicze, gdy wspomina swoje zmarłe dziecko, ale mimo to nie jest ludzka. Nie można zapomnieć o tej aurze demoniczności, którą wokół siebie roztacza. Dodatkowo Klarę odczłowieczają jej diabelskie „atrybuty”: utyka (posiada protezy nogi i ręki), ma ognistorude włosy, zawsze otacza się świtą sługusów. „Świat ze mnie zrobił dziwkę, teraz ja zrobię z niego burdel” - mówi pani Zachnassian. Powróciła niczym mityczna Erynia, by dręczyć grzesznika. Zemsta zatem dla miliarderki jest wartością samą w sobie. Sprawiedliwość – oto frazes, na który można złapać cnotliwych morderców: Gülleńczyków.

Kim są mieszkańcy Güllen? Burmistrz, Nauczyciel, Policjant, Pastor, Lekarz, sklepikarz, rzeźnik… typowa mieścina ze swoimi „osobistościami”. Przeciętna. Zwykła. To właśnie ta przeciętność paradoksalnie czyni z Güllen miasteczko wyjątkowe. W spektaklu Piekorz mieszkańcy ulegają stopniowej przemianie. Początkowo szarzy, nijacy, zubożali ludzie. Wraz z propozycją miliarderki zaczynają nabierać kolorów. Panie chodzą wytworniej ubrane, zdobią się mocniejszym makijażem i wyrazistszymi fryzurami. Mężczyźni robią plany na przyszłość. Wszystkich łączy jedno – nowe, żółte buty. To najbardziej wyrazisty symbol zdrady, której dopuszczą się Gülleńczycy. Decyzja została już podjęta, w zawstydzeniu, milczeniu, może poczuciu poniżenia. Nikt nie powie głośno, że Alfred Ill musi umrzeć, krzyczą o tym żółte buty i masowo zaciągane długi. Twórcy spektaklu powstrzymali się jednak od moralnej oceny czynu bohaterów. Pokazali zwykłych ludzi, słabych i niedoskonałych. Zbrodnię mieszkańcy tłumaczą sobie potrzebą sprawiedliwości, bo tylko takie wyjaśnienie mieści się w ich mieszczańskich sumieniach. Morderstwo dla pieniędzy jest nikczemne, morderstwo w imię prawości – możliwe… Oglądając spektakl można odnieść wrażenie, że Gülleńczykami kieruje jakaś siła wyższa. Zbrodnia „dzieje się” między nimi scena po scenie, akt po akcie. Nie ma winnego. Gdy w finale dochodzi do zabójstwa, morderca wciąż jest anonimowy. Widzimy jedynie szpaler ludzi, między którymi idzie Alfred. Potem zostaje tylko trup i… czek. Kto zatem jest zabójcą?

Ciekawie i niejednoznacznie przedstawieni zostali krewni Illa. Przykładna, na pozór kochająca się rodzina, zaskakująco szybko daje ponieść się szaleństwu pożyczek, nie przerywając gry pozorów. Matka udająca naiwną wiarę, że wszystko dobrze się skończy (w nowym futrze!). Zobojętniały syn w nowym samochodzie. W końcu córka – zimna i bezwzględna. Drastyczne „So long, Daddy” Radzikowskiej nie pozostawia wątpliwości – oto rodzina skazała na śmierć ojca. Scena pożegnania pozbawiona jest dramatyzmu. To, co ważne, rozgrywa się gdzieś pomiędzy słowami, w ciszy. Rodzina „odgrywa” swoją scenkę i odchodzi. Nikt nie sili się na wywlekanie głębi psychologicznej postaci czy sugerowanie dwuznaczności tej sytuacji. Paradoksalnie właśnie takie rozegranie tej sceny budzi emocje i zmusza do refleksji nas, odbiorców.

Odtwórca roli Alfreda, Wiesław Sławik najdobitniej podkreślił swoją metamorfozę. Konsekwentnie i świadomie zagrał kilka ról. Bowiem Alfred z pierwszych scen dramatu nie jest tym samym człowiekiem, co w finale. Widzimy go zatem jako sentymentalnego kochanka, kiczowato szarżującego melodramatyczną manierą (pierwsza scena z Klarą w Konradowym Lesie). Widzimy go jako wzorowego obywatela, kandydata na burmistrza. Widzimy człowieka zastraszonego, na granicy obłędu. W końcu staje przed nami Alfred pogodzony z losem. Ta kreacja była najbardziej przekonująca i wstrząsająca zarazem. Jej siłą był przede wszystkim umiar i brak patosu. Oto człowiek, który wie, że umrze i kornie przyjmuje wyrok.  

W dramacie Dürrenmatta komizm nieustannie splata się z tragizmem. Tak też skomponowane zostało przedstawienie. Czy między tymi składnikami panuje równowaga, trudno ocenić. Aktorzy chętnie dawali się ponieść komediowej powłoczce dramatu. Dobrze to i źle zarazem. Widownia zawsze docenia komizm na scenie. Był on potrzeby, owszem. Ale niepostrzeżenie mogło umknąć to, co najważniejsze – oto na naszych oczach, wśród niewinnych rozmów, morduje się człowieka.

Sztuka Dürrenmatta i spektakl Piekorz zdają się pytać jednym głosem o człowieka. Kiedy karzemy winowajcę, a kiedy stajemy się oprawcami? Czy można usprawiedliwić morderstwo? Czy można osądzać nędzarzy? Anna Polony swoją rolą Klary nieustannie przypominała widzom, że nie przynależy do świata Gülleńczyków. Oto kobieta, która wszystko może. Pełna nonszalancji, ironiczna, niczym nieskrępowana. Wszechwładna? Boska? A skoro świat jest bożym igrzyskiem, to czy można winić ludzi za to, że stają się marionetkami? Na te pytania nie da się odpowiedzieć. A przynajmniej nie wyczerpująco i jednoznacznie. Toteż wychodząc z teatru nie poczuliśmy katharsis. Pozostało pytanie etyczne. I tylko pytanie.

Edyta Walicka
Dla Dziennika Teatralnego
14 grudnia 2010

Książka tygodnia

Teatr, który nadchodzi
Wydawnictwo słowo/obraz terytoria Sp. z o.o.
Dariusz Kosiński

Trailer tygodnia

La Phazz
Julieta Gascón i Jose Antonio Puchades
W "La Phazz" udało się twórcom z "La ...