Śmietnik idei

Niekiedy spektakl staje się wręcz niezrozumiały lub po prostu pozbawiony znaczenia. Pozostawienie widzów samopas w dążeniu do wytworzenia wieloznacznej, interaktywnej płaszczyzny interpretacyjnej jest najwyraźniej zamiarem Falkowskiego, który w programie pisze: "w inscenizacji Starej kobiety... zachęcam widzów do wzięcia udziału w podróży. Podróży, która przypominać może nocny bieg na orientację w lesie, bez kompasu". Trudno jest jednak uwierzyć w możliwość stworzenia spektaklu, w ramach którego widz rzeczywiście ma zagwarantowaną taką wolność. Już sam fakt, że zostajemy wprost zachęcani do czynnego udziału w procesie tworzenia przedstawienia, jest przecież formą reżyserskiej ingerencji czy wręcz pewnego nakazu, zaproponowanej (narzuconej?) ścieżki odbioru.

Może to przejaw myślenia w ramach wąskich horyzontów, ale naprawdę trudno mi wyobrazić sobie sytuację, w której rola reżysera ogranicza się tylko do wytyczenia pewnego pola znaczeniowego (w tym wypadku tworzonego przez dramat Różewicza) i wpuszczenia w nie uczestników widowiska. Deklaracja mówiąca, że "nie jest naszym zamiarem dopowiadać, objaśniać, tłumaczyć treści zawartych w dramacie. () Skupiamy się na uobecnianiu pewnych figur i zdarzeń. Oddajemy wolność odbioru widzowi" brzmi co najmniej podejrzanie. Czym jest bowiem uobecnianie pewnych figur i zdarzeń, jeśli nie pewną formą dopowiadania, objaśniania i tłumaczenia? Już samo umieszczenie znaczeń w innym kontekście nie jest przecież gestem pozbawionym konsekwencji interpretacyjnych.

Interesująca jest w spektaklu Falkowskiego obecność wielu uwag metateatralnych, z jednej strony obnażających wspomniane wyżej skutki przemieszczeń kontekstowych, ale z drugiej budujących zupełnie nowe siatki znaczeń, odwołujące się do współczesnego życia teatralnego i przez to łamiące fikcję scenicznego świata. Ten zabieg raz na jakiś czas, dyskretnie, niemal niezauważalnie - i chyba też wbrew intencjom reżyserskim - przypomina nam o tym, że dokonane zostały tu konkretne artystyczne wybory, na które składa się wiele czynników i które nie pozostają bez konsekwencji dla sposobów odbioru przedstawienia.

Ironiczne utyskiwania na współczesny teatr wpisują się w szerzej zarysowany różewiczowski wątek narzekania na całą współczesną kulturę, której wytwory to tylko śmieci zalewające cały świat i wypierające wszystko, co dobre. Stara Kobieta (Anna Demczuk) jest w przedstawieniu portretowana tak, jak gdyby miała być ostoją tego utraconego porządku, ale jednocześnie ukazuje się jako postać zgorzkniała i cyniczna. Pozytywnego programu tu brak, co charakterystyczne dla tego rodzaju nostalgicznego zapatrzenia w przeszłość. Dziwi, że kobieta chce rodzić, zamiast zwinąć się w kłębek i czekać na śmierć.

Zaproponowana przez twórców koncepcja wolności odbioru zawiera w sobie haczyk, który utrudnia krytykę i analizę przedstawienia. Ma bowiem ono służyć jako "zwierciadło do oglądania swej duszy". Czyli jakby "Starej kobiety..." nie odbierać, powie Ci to widzu coś o Tobie samym, a nie o przedstawieniu samym w sobie. I kto w takiej sytuacji powie, że król jest nagi? Trudno - czasem trzeba połknąć haczyk. Jakbym się w tym "lustrze" nie przeglądała, nie mogę oprzeć się najsilniejszemu wrażeniu: że do całego przedstawienia pasuje nie tyle metafora lasu, co śmietnika idei, na którym, wśród stosów mentalnych "ready-mades", każdy odbiorca ma na własną rękę poszukiwać czegoś istotnego i interesującego dla siebie. Tylko czy znajdziemy coś naprawdę wartościowego na wysypisku?