Stanisław Dąbrowski (1889 - 1969)

Krytyk historyk teatru, aktor, reżyser, scenograf, dyrektor teatrów, znawca polskiego teatru prowincjonalnego.

Urodził się 24 marca 1889 we Lwowie. Zmarł 9 stycznia 1969 w Górze Kalwarii.

Właściwie Stanisław Aleksander Spiegel. Był synem Antoniego Spiegla, naczelnika urzędu pocztowego, i Wandy Michaliny ze Spolskich, ojcem historyka teatru Jerzego Gota. Uczył się w gimnazjum w Rzeszowie i Jaśle, gdzie w 1908 uzyskał maturę. Następnie wyjechał do Wiednia i studiował prawo (1908-09) oraz uczęszczał na wykłady z historii sztuki. Po powrocie do Lwowa, w 1909-10 nadal studiował prawo, a w 1910-12 pracował w Kasie Oszczędności miasta Jasła.

Potem przygotowywał się do zawodu aktora pod kierunkiem Romana Żelazowskiego (1854-1930). Występować zaczął (od razu pod nazwiskiem Dąbrowski) od początku sezonu 1913/14 w Teatrze Słowackiego w Krakowie; grał role epizodyczne, np. Zana ("Dziady"), Jaśka ("Betleem polskie"), Freda ("Pigmalion"), Kurutę ("Kordian"); projektował też kostiumy do przedstawień, np. w 1913 do niezrealizowanej "Sonaty widm".

W teatrach krakowskich występował do początku września 1914. Jesienią 1914 z zespołem teatru lwowskiego przybył do Wiednia, gdzie od grudnia t.r. do poł. kwietnia 1915 występował w T. Polskim pod dyr. L. Hellera, a także z teatrem tym był w Pradze, Bratysławie i Baden. Grał w tym zespole m.in. Staszka i Widmo ("Wesele"), Mariana ("Tamten"), Sędziego ("Sędziowie"), Szpekina ("Rewizor"), Bagatelkę ("Dom otwarty"); był także scenografem (m.in. projektował kostiumy do "Dam i huzarów", dek. i kostiumy do "W gołębniku", "Ślubów panieńskich").

Po wyjeździe Hellera pozostał z częścią zespołu w Wiedniu i 3 V 1915 wystawiono tu "Warszawiankę" (grał Starego Wiarusa). Potem przystąpił do organizowania w Wiedniu nowego zespołu pol., który pod dyr. jego i K. Bendy, pn T. Polski występował od 7 VIII 1915 w sali przy Johannesgasse 4 (na inaug. dano "Śluby panieńskie" w reżyserii obu dyr., a D. grał Albina). W teatrze tym był również scenografem. W pocz. października 1915 opuścił Wiedeń i wrócił do Krakowa, gdzie był w T. im. Słowackiego od 10 X t.r. do końca sez. 1915/16. W 1916 grał rolę Maksyma w kręconym w Krakowie filmie niem.-pol. "Pod jarzmem tyranów" (Tyrannenherrschaft). Następnie występował dorywczo w różnych teatrach i zespołach objazdowych; okres ten (do 1919) nie jest wystarczająco udokumentowany, wiadomości o D. są niepewne i mogą dotyczyć innych aktorów, którzy używali wówczas na scenie tego samego nazwiska. Był przez pewien czas w zespole D. Baranowskiego (1916 w Tarnowie), a także A. Olędzkiego w Kielcach (listopad 1916), potem w innych zespołach objazdowych na terenie Królestwa Polskiego.

W pierwszej poł. 1919 był w Krakowie, rysował ilustracje do "Ilustrowanych Nowin Krakowskich". W październiku i listopadzie 1919 występował w T. Dramatycznym w Warszawie (m.in. jako Nowowiejski w Jesiennym wieczorem), a od grudnia 1919 do wiosny 1920 w T. Wielkim w Lublinie (np. Samuel w "Sędziach"). Od kwietnia 1920 występował w zespole pn. Teatr wojskowy frontu wschodniego Wojska Polskiego (inna nazwa Teatr frontowy III Armii); odcięty przy odwrocie wojsk pol. w Żytomierzu, pod koniec t.r. przedostał się do Polski. Od pocz. 1921 do końca sez. 1920/21 grał i projektował dekoracje w T. Bagatela w Krakowie. Od 1921 do 1927 działał w teatrach na Pomorzu. W sez. 1921/22 i 1922/23 był aktorem, reżyserem i scenografem (gł. projektował kostiumy) T. Narodowego w Toruniu; z teatrem tym w kwietniu i maju 1922 i w 1923 występował w objeździe w innych miastach na Pomorzu, m.in. w Gdańsku (1922). W sez. 1923/24 występował w T. Miejskim w Grudziądzu i okresowo nim kierował. Od 1 V 1924 powrócił do T. Miejskiego w Toruniu i pozostał w nim też w sez. 1924/25 jako aktor, reżyser i scenograf ("kierownik plastyki scenicznej"). Od października 1924 wykładał mimikę, charakteryzację i kostiumologię w studium aktorskim założonym przy t. toruńskim. W sez. 1925/26 w Zjednoczonych T. Pomorskich (Miejskich) Toruń-Bydgoszcz-Grudziądz był kier. artyst., reżyserem i aktorem T. Miejskiego w Grudziądzu, a od 1 III 1926, po utworzeniu zrzeszenia aktorskiego pn. T. Miejskie Toruń-Grudziądz, dyr. sceny w Grudziądzu (przez cały ten sez. zespół z Grudziądza występował zarówno na scenie macierzystej, jak i w Toruniu). W sez. 1926/27 był aktorem i głównym reżyserem dramatu i komedii T. Miejskiego w Toruniu, z którym wyjeżdżał na występy na Pomorze i w Poznańskie. W Toruniu i Grudziądzu reżyserował b. dużo, przede wszystkim wiele komedii i fars, a także: "Antychrysta" (1925), "Mazepę" (1926; sam grał rolę tyt.), "Marię Stuart" J. Słowackiego (1926), "Warszawiankę" (1926; grał Chłopickiego), oraz z K. Bendą: "Irydiona" (1924), "Lilię Wenedę" (1925) - do obu opracował też scenografię i "Horsztyńskiego" (1927; grał rolę tyt.). Ponadto 3 VII 1926 na dziedzińcu ratusza toruńskiego wystawił wraz z Bendą "Hamleta", do którego opracował "plastykę symultaniczną sceny".

W recenzjach z pierwszej połowy lat dwudziestych często wyrażano uznanie dla jego scenografii. Wtedy też zdobył, obok Bendy, pozycję lubianego amanta, choć grał również wiele ról zdecydowanie charakterystycznych H. Małkowska wspo- minała go z tych lat: "Ognisty brunet o płomiennych, czarnych oczach, ciemnych, gęstych brwiach, z fajką w troszkę złośliwie uśmiechających się ustach. Wysoki, zgrabny - cel westchnień pań z widowni", "pomimo, że zbliżał się do czterdziestki, z młodzieńczą łapczywością lubił dużo grać i podobały mu się wszystkie role". Najważniejsze z nich to: Pan Młody ("Wesele", 1921), Malvolio ("Wieczór Trzech Króli", 1922), Birbancki ("Dożywocie", 1922), Don Fernand ("Cyd", 1923), Jęzory Pasiukowski ("W małym dworku", 1923), Diabeł ("Diabeł", 1924), Albin ("Śluby panieńskie", 1925), Kolumna Wiedeński ("Małka Szwarcenkopf", 1926), Metternich ("Orlę", 1927), Car ("Kordian", 1927).

W sezonie 1927/28 i 1928/29 występował w Teatrze Miejskim w Lublinie, gdzie od stycznia 1928 był też głównym reżyserem. Już w pierwszym sezonie wystawił tu, w swej inscenizacji i reżyserii, "Nie-Boską komedię" (28 kwietnia 1928 - było to pierwsze wystawienie w Lublinie; grał Hrabiego Henryka), a także m.in. "Horsztyńskiego" (Horsztyński), a w sezonie 1928/29 m.in.: "Irydiona" (także we własnej scenografii; grał Heliogabala), "Wyzwolenie" (Prezes) i "Hamleta" (Hamlet). Inscenizacje te były nie tylko ambitne, lecz rzetelnie opracowane i o wysokim poziomie artystycznym; szczególnie przedstawienie "Nie-Boskiej komedii" stało się ważnym wydarzeniem w dziejach sceny lubelskiej. W czasie pobytu w Lublinie współpracował w roku akademickim 1928/29 z Katolickim Uniwersytetem Lubelskim (był lektorem dykcji). W tym okresie występował gościnnie w Teatrze Polskim w Wilnie; grał w "Bajce o wilku", "Pannie Flute", "Magdalenkach", "Tajemnicy Makropulosa". W 1929 grał w sztuce "Najpiękniejsze oczy świata" w imprezie objazdowej M. Blochmana. W sezonie 1929/30 zgłosił swą dymisję z teatrów lubelskich, już jednak od jesieni 1929 pracował poza Lublinem. Występował w teatrze radiowym. Dla objazdowego Teatru Premier wyreżyserował "Wielki kram" (Boanerges) i występował z nim m.in. w Teatrze Miejskim we Lwowie (5 października 1929) i Teatrze Polskim w Poznaniu (4 listopada 1929).

W drugiej połowie sezonu 1929/30 i w sezonie 1930/31 występował w Teatrze Miejskim w Grodnie, gdzie także m.in. reżyserował "Lilię Wenedę", opracował scenografię "Wieczoru Trzech Króli" (Malvolio). Równocześnie współpracował z innymi zespołami, np. w lutym 1930 z aktorami warszawskimi grał w Płocku, a w styczniu 1931 z zespołem Marii Balcerkiewicz w Cieszynie. W 1atach późniejszych tylko niekiedy angażował się na cały sezon do teatrów stałych, raczej doraźnie brał udział (jako aktor i reżyser) w różnych imprezach objazdowych, m.in. od 1931 w objazdach organizowanych pod firmą Reduty. W 1932 współpracował z zespołem objazdowego teatru pod patronatem Związku Obrony Kresów Zachodnich i występował z nim m.in. w Płocku (luty, kwiecień). Od października 1932 do połowy stycznia 1933 był aktorem i kierownikiem pracowni kostiumów Teatru Artystów w Warszawie; w kwietniu 1933 opracował dekorację do "Carewicza" w warszawskim Teatrze im. Zapolskiej. Na sezon 1934/35 zaangażował się jako aktor i główny reżyser dramatu do Teatru Miejskiego w Bydgoszczy; reżyserował m.in. "Mazepę" (Król), "Zemstę", "Rozbitki", "Powrót posła", "Ich czworo", adaptował na scenę i wystawił "Robinsona Cruzoe" i "Małego lorda". Następnie współpracował jako reżyser i aktor z zespołami organizowanymi przez Redutę i uczestniczył w objazdach przez wiele miesięcy w 1935-37; odwiedził z zespołem Reduty wielokrotnie: Płock, Kielce, Radom, Siedlce, Sandomierz, a także m.in. Wilno i Baranowicze (1935), Gdańsk i Bydgoszcz (1936), Przemyśl (1937); reżyserował wówczas popularne komedie Stefana Kiedrzyńskiego: "Raz się tylko żyje" (m.in. z okazji jubileuszu autora w Teatrze Miejskim w Bydgoszczy, 7 lipca 1936) oraz "Serce na wolności". W sezonie 1937/38 należał do zespołu Teatru im. Orzeszkowej w Grodnie, a od maja do lipca 1938 znowu brał udział w objeździe Reduty. W sezonie 1938/39 był w objazdowym Teatrem. Wołyńskim w Łucku i Lublinie; w teatrze tym reżyserował m.in. w 1939 "Dziewczynę z lasu" (Wielorzecki) oraz Urwisa; były to prawdopodobnie jego ostatnie prace reżyserskie i role.

W czasie II wojny światowej pracował jako kelner w barze "Pod światełkami" w Radości k. Warszawy. Od 1942 prowadził też, przy współpracy Henryka i Witolda Małkowskich, tajne kursy dramaturgiczne w Radości i Warszawie. Około 1943 przez kilka tygodni był więziony w Lublinie. W czasie okupacji niemieckiej przede wszystkim pracował naukowo. Pasję historyka i kolekcjonera teatraliów ujawniał niemal od początków pracy w teatrze.

Już w Wiedniu zaczął zbierać m.in grafikę o tematyce teatralnej. "Równolegle do pracy zawodowej uprawiał samodzielne studia i poszukiwania w zakresie historii teatru, tworząc znakomitą kolekcję (drugą co do znaczenia po zbiorach Rulikowskiego)" - pisał Zygmunt Raszewski we Wstępie do "Słownika biograficznego teatru polskiego 1765-1965". Zmieniając często miasta, w których występował, "swe wolne chwile spędzał w archiwach i miejskich bibliotekach, studiował teatralne dokumenty i literaturę, nie pomijał ksiąg parafialnych, zapomnianych starych druków, rozproszonych afiszy i programów teatralnych" i "z rutyną zawodowego, świadomego metod poznawczych badacza historii teatru, w kolejnych rozprawkach, zawsze niewielkich objętościowo, rozsupływał prawdę o dziejach teatru" (Eleonora Udalska). Stał się najwybitniejszym znawcą i historykiem polskiego teatru prowincjonalnego. Od 1924 publikował prace, dotyczące nie tylko historii teatru, ale także sztuki, rzemiosła artystycznego i etnografii.

Ze szczególnym zamiłowaniem zajął się biografistyką teatralną, zwłaszcza od 1at trzydziestych dwudziestolecia międzywojennego, gdy postanowił wraz z Mieczysławem Rulikowskim napisać kompletny słownik ludzi teatru działających w Polsce od powstania sceny narodowej (sam materiały do słownika zaczął zbierać już ok. 1928). W czasie II wojny światowej dwukrotnie utracił w Warszawie większą część swych zbiorów (we wrześniu 1939 i podczas Powstania Warszawskiego). Mimo tych strat jego kolekcja, zawierająca przede wszystkim fotografie, dokumenty (dużo rękopisów), pamiętniki, afisze i druki, wzbogacona po wojnie, stała się największym, prywatnym archiwum teatralnym w Polsce. Zbiory te zakupiły w większości Biblioteka Narodowa i Muzeum Teatralne w Warszawie.

Po wojnie do pracy w teatrze nie wrócił. Od kwietnia 1945 wykładał historię sztuki w Studiu Dramatycznym Iwo Galla w Krakowie, od 1946 do 1949 historię teatru polskiego i powszechnego w PWST w Łodzi, a od 1949 do 1956 w PWST w Warszawie. Równocześnie w 1950-60 był wykładowcą historii teatru i techniki teatralnej w Państwowym Liceum Techniki Teatralnej w Warszawie. W 1948-49 współpracował jako kustosz z Instytutem Teatrologicznym prowadzonym przez Mieczysława Rulikowskiego w Warszawie. Od 1955 był pracownikiem naukowym Zakładu Historii i Teorii Teatru Państwowego Instytutu Sztuki (od 1959 Instytut Sztuki PAN) i pozostał tu na etacie do 1961. W czerwcu 1962 obchodził w Instytucie Sztuki PAN jubileusz pięćdziesięciolecia pracy teatralnej i naukowej.

Od 1960 ciężko chorował; w 1965 przeniósł się z Radości, gdzie mieszkał po wojnie, do Schroniska Artystów Weteranów Scen Polskich w Skolimowie; ostatni rok życia spędził w domu opieki społecznej w Górze Kalwarii. Byt członkiem zasłużonym SPATiF-ZASP (Stowarzyszenie Polskich Artystów Teatru i Filmu - Związek Artystów Scen Polskich). Po wojnie pracował niezwykle intensywnie. Publikował książki, dziesiątki artykułów, przede wszystkim jednak gorączkowo pracował nad największym dziełem swego życia - "Słownikiem biograficznym teatru polskiego". Materiały do niego, przeważnie źródłowe, gromadzone już w okresie mię dzywojennym, owoc wieloletnich poszukiwań na terenie całej Polski w najrozmaitszych, często dawno zniszczonych lub niedostępnych zbiorach, w formie olbrzymiej (liczącej ok. 6 tysięcy pozycji) kartoteki pracowników polskiej sceny, znalazły się w 1955 w Państwowym Instytucie Sztuki. Do ostatnich chwil życia uzupełniał życiorysy aktorów i blisko współpracował z Redakcją w Instytutu Sztuki PAN przygotowującą "Słownik" do wydania.

Był inicjatorem wielu prac i książek o aktorach i teatrze polskim. Jego ogromna wiedza, oraz życzliwość i bezinteresowna hojność w udzielaniu informacji i udostępnianiu zbiorów, była znana w całej Polsce; stał się, szczególnie po wojnie, niemal "instytucją informacyjną" dla wszystkich, którzy zajmowali się historią teatru. "Każdy kto interesował się teatrem i historią sceny znajdował u niego pomoc, a młodzi badacze - opiekę" - pisał Eugeniusz Szwankowski. Sam był autorem ok. 270 publikacji dotyczących historii teatru; wśród nich można wyróżnić trzy główne nurty: historia teatru miast, biografie aktorskie (książki, artykuły w prasie, hasła w "Polskim słowniku biograficznym") i dzieje scen. sztuk teatralnych (publikacje głównie w prasie, programach teatralnych i książkowych edycjach dramatów). Do najważniejszych pozycji z pierwszego nurtu należą: "Teatr w Lublinie i teatry w Lubelskiem" (1860-1880) (Lublin 1929) i "Teatr hetmański w Białymstoku w XVIII w". (Białystok 1938); z drugiego: "Kazimierz Kamiński" (współautor R. Górski; Warszawa 1956), "Adolfina Zimajer" (Warszawa 1960), oraz "Jaracz" (druk w: "Teatr" 1950 nr 8-10); z trzeciego: "Fredro na scenie" (współautor R. Górski; Warszawa 1963). Opracował i wydał pamiętniki S. Krzesińskiego pt. "Koleje życia, czyli Materiały do historii teatrów prowincjonalnych" (Warszawa 1957), a przy współpracy R. Górskiego dwa tomy "Wspomnień aktorów 1800-1925" (Warszawa 1963).

Już po śmierci Dąbrowskiego, osiem trudno dostępnych jego prac dotyczących teatru polskiego doby Oświecenia, wydano w książeczce pt. "Aktorowie w podróży" (Warszawa 1969).

Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1900-1980, FilmPolski, e-teatr

Opracował Ryszard Klimczak
Dziennik Teatralny
10 stycznia 2024

Książka tygodnia

Teatr, który nadchodzi
Wydawnictwo słowo/obraz terytoria Sp. z o.o.
Dariusz Kosiński

Trailer tygodnia

La Phazz
Julieta Gascón i Jose Antonio Puchades
W "La Phazz" udało się twórcom z "La ...