Ten głos mieszka tu od dwóch tysięcy lat

Wspomniana muzyczność jest dominantą całego dzieła. Historie nie tyle są pokazywane na scenie, co śpiewane. Mimo wszystko trudno zamknąć oczy i skupić sie wyłącznie na walorach muzycznych, bowiem pojawiają się również określone zdarzenia, które jednak, co trzeba podkreślić, zachodzą niejako wewnątrz tkanki muzycznej. Zdarzenia sceniczne – niejasne, bez klarownego ciągu przyczynowo-skutkowego – wprowadzają w problematykę śmierci, zmartwychwstania i nieśmiertelności. Charakterystyczna oniryczność wszystkich sekwencji scen odpowiada tematowi, który dla ludzi przecież jest równie zagadkowy, tajemniczy, obecny wyłącznie w niejasnej podświadomości. „Postrzegam życie jako muzyczną wibrację, gdzie nasłuchuje się pomruki pierwszego wybuchu tak, jak w łonie matki zaczynamy rozpoznawać świat poprzez głosy, które do nas docierają (...)” - prezentuje lider Teatru ZAR - Jarosław Fret. Zespół wierzy, że śpiew ma zdolność, jeśli nie transgresji ludzkiej egzystencji, zajrzenia „za to, co za życiem”, to przynajmniej wyrażenia tego, czego język już nie wyrazi. Fret dodaje: „(...) Wierzę, że śpiew może warunkować widzenie, że pieśń może zmieniać kolor płomienia świecy, odsłonić to, co niewyrażalne.” Znać także w tych myślach nauki emanacyjne, przekonanie, że na granicy przedstawienia znajduje się taki punkt, w którym głos może dotknąć, może zmienić również widza. Jest to też obszar, w którym chyba najpełniej widać inspiracje Teatru ZAR metodami aktorstwa i postrzeganiem funkcji teatru przez Jerzego Grotowskiego. Niezmienne wychodzenie Grotowskiego ku sferze sakralnej poprzez teatr przy jednoczesnym odżegnywaniu się od postrzegania „tu i teraz” jako czegoś jedynego, ale wchodzenia głębszego w „konszachty” czasoprzestrzenne korespondują z powyższymi słowami Freta. Niech mówi zatem Grotowski: „Kiedy panują maszyny, trzeba szukać tego, co żywe. A życie jest zjawiskiem złożonym – w stanie chwiejnej równowagi. I nie w tym rzecz, by koncypować na ten temat jakieś wyobrażenia, ale w tym, by zadać samemu sobie pytanie: "czy życie, jakim żyjesz, jest czymś, co ci wystarcza?”  

Tryptyk Teatru ZAR zabiera właśnie widza w drogę w to, co „znajduje się” poza życiem. I jeśli śmierć trudno wyrazić, to okazuje się, że można ją zaśpiewać. I jeśli nie da się powiedzieć, co będzie po śmierci, to pieśń daje niejasne przeczucie, co to może być. Uwertura przedstawienia nosi podtytuł: „Fragmenty o przeczuciach nieśmiertelności ze wspomnień wczesnego dzieciństwa”. Nowa przestrzeń gry – wrocławskie Studio na Grobli - jest równie kameralna, jak dawna (leśna baza Instytutu Grotowskiego w Brzezince), gdzie była grana pierwsza część jeszcze wówczas dyptyku „Ewangelii”. Na wprost widowni scena z jasnych desek, drewno stołu, szafy i niskich stołków dodatkowo oświetlane ciepłym płomieniem świec. Wokół zawieszone dzwony i dzwonki – najprostsze instrumenty, na których aktorzy będą grać. Czerwień rozlanego wina na stole będzie najostrzejszym kolorem tej plastycznej palety utrzymanej w stonowanej kolorystyce sepii, brązów i beżu. Sceneria, pieśni jak i tematyczne wątki prowadzące – wskrzeszenie Łazarza i historia o jego siostrach Marii i Marcie oraz „Świadectwa Marii Magdaleny” - prowokują skojarzenia z tradycjami misteryjnymi. Jednak genezą „Ewangelii dzieciństwa” było zainteresowanie pierwiastkami gnostyckimi tkwiącymi w początkach chrześcijaństwa. Wątki tematyczne korespondują z najważniejszą płaszczyzną uwertury jaką są pieśni. Materiał prezentowanych utworów wielogłosowych został zebrany podczas wypraw do Gruzji, Bułgarii i Grecji w latach 1999-2003. Wśród nich znajduje się muzyka Swanów (najwyższe partie Kaukazu), którzy wedle przekazów zachowali najstarszą formę wielogłosu w Gruzji i prawdopodobnie na świecie. Drugą zaś linią muzyczną prezentowaną podczas końcowej części uwertury są pieśni liturgiczne z prawosławnej republiki mnichów Atos (związane z okresem paschalnym).

O ile pierwsza część tryptyku zostawia widza zapatrzonego w wyjście, przez które odeszła pieśń i ogarniętego ciszą wymownie wykluwającą się z przedstawienia, o tyle druga część - „Cesarskie cięcie. Próby o samobóstwie” przecięłaby właśnie nagłym hukiem pozostawioną ciszę, przeszywając ją dotkliwie i dobitnie. Niestety nie tym razem. Ze względu na specjalne, bo związane z żałobą po katastrofie samolotu rządowego w Smoleńsku, prezentacje „Ewangelii” twórcy z nieznanych bliżej przyczyn zrezygnowali z grania drugiej części tryptyku. Dość zaznaczyć, że był to i tak jeden z nielicznych w Polsce teatrów, który nie zaprzestał gry w trakcie żałoby narodowej, a poległym tragicznie ofiarom zadedykował swoją sztukę.

„Anhelli. Wołanie” - zamykająca część „Ewangelii” jak żadna z poprzednich dowodzi, że nasze życie jest tylko chwilowym przystankiem niekończącej się wędrówki. Na początkowe słowa w uwerturze tryptyku: „Spóźnieni, w niedoczasie;/ przychodzimy zbyt późno,/ by jeszcze zrozumieć.” otrzymujemy odpowiedź, że wyjaśnienie ciągle, całe życie tkwi w nas, w niekończących się kolumnach pieśni, w zwojach przekazów, dowodów i znaków, które ludzkość pozostawia dla potomnych. „Cicho stąpaj, bo ta ziemia/ ogromnym jest cmentarzem” - mówi jeden z aktorów. Główną inspiracją tego przedstawienia był utwór „Anhelli” Juliusza Słowackiego – poemat stylizowany na tekst biblijny, który poeta napisał podczas podróży do Ziemi Świętej. Muzycznym zaś rdzeniem „Anhellego” jest wykonanie bizantyjskich i sardyńskich hymnów paschalnych. Pusta scena i równa jej powierzchni biała mata zawieszona tuż nad nią. Oś świata, granica między tym co rzeczywiste, a tym co metafizyczne, między materią, a duchem. Życie to nieustanna wędrówka w kierunku tej białej powłoki, zuchwałe sięganie ręką wysoko do nieba i próby dotknięcia tajemnicy. Biała materia wciąż wisi nad aktorami, którzy wyciągając dzierżone w rękach wysokie kije, dotykają biełego płótna, wprawiając je w łagodne falowanie. Zza materiału przeświecają zamazane, niewyraźne światełka – nieodkryta tajemnica. Na scenie przeplatają się żywi z umarłymi. Jeśli pojawiajają się duchy, to do końca nie wiadomo, kto stoi za tymi przedziwnymi dziadami. Wszechobecny na scenie symbol drzwi symbolizuje stopniową, nieraz okrutną i pełną niebezpieczeństw wędrówkę w głąb siebie - „By dojść do tego, czego nie/ poznajesz,/ Musisz iść przez to, czego nie/ poznajesz. (...) By dojść do tego, czego nie znasz/ Musisz iść przez to, czego nie znasz.” Jednak, gdy ciała leżą już w grobach, a biała oś świata opada wprost na nie, wówczas przychodzi olśnienie, ale ta wiedza jest już do niczego niepotrzebna, nie da się z nią już nic zrobić i w żaden sposób jej wykorzystać. Chyba jedyna myśl, która wtedy przychodzi do głowy to zdziwienie, że nie widzieliśmy dotąd porządku tak oczywistego i stanie się to w absolutnej ciszy. Ciszy, w której pozostawiła nas ostatnia scena „Anhellego”.

Tryptyk „Ewangelie dzieciństwa” to efekt przeszło dziesięcioletnich poszukiwań teatru, który wraz z momentem zaprezentowania wreszcie całości swego dzieła, z pewnością nie zakończy swych poszukiwań. Świadczyć może o tym każdorazowe zaangażowanie zespołu w spotkanie z widzami. Prezentowane pieśni, z których większość ma ponad dwa tysiące lat tradycji, gwarantują za każdym razem intensywne przeżycia obcowania z tym, co cywilizacja wyparła, a za czym jednak ciągle tęsknimy. Zapotrzebowanie na powrót do źródeł wehikułem antropologii teatralnej podkreśla fakt, że Teatr ZAR cieszy się coraz większym zainteresowaniem w Polsce, a stale prezentuje swe dokonania poza jej granicami na całym niemal świecie, odnosząc niemałe sukcesy.