W cyrku ludzie uśmiechają się przy umieraniu

Śmierć w jej życiu czaiła się na każdym kroku. Była obecna podczas każdego występu jej bliskich. Otaczała małą dziewczynkę ze wszystkich stron i towarzyszyła jej w dorosłym życiu. Bo jak pisała: "Jesteśmy o wiele dłużej martwi niż żywi. Dlatego jako umarli potrzebujemy dużo więcej szczęścia".

Prawosławny, magiczny świat Rumunii, z którego rodzina pisarki zabrała wiele zabobonów i wierzeń, zderzał się z zachodnim życiem pełnym dostatku i komercji. Rządzące się swoimi prawami wędrowne życie cyrkowców ze szwajcarskim internatem, w którym był porządek, mundurki, zakazy i kary. Gorliwe modły do gipsowej Matki Boskiej, znaki krzyża na każdym kroku, pobożność przesadna i jednocześnie powierzchowna, a z drugiej strony sprzedawanie ciała nieletniej córki czy współżycie seksualne jej siostry z ojcem. W takiej atmosferze wychowała się pisarka. Jej życie było gotową literaturą.

Aglaja Veteranyi tylko je opisała. I aż. Opisała językiem specyficznym, oryginalnym. Być może trochę dlatego jej tak wyszło, że języka niemieckiego, w którym pisała, zaczęła się uczyć dość późno. W rodzimym języku pisze się inaczej. Jej proza to krótkie, proste zdania, które mają niesamowitą przestrzeń. I rytm m.in. przez powtórzenia, wyliczanki. Aglaja Veteranyi opowiada jak dziecko i patrzy na świat oczami dziecka. Buduje światy surrealne, pełne rozedrgań i emocji. Bliskie prozie poetyckiej.

Czy Bóg mówi w obcych językach? Czy rozumie też obcokrajowców? A może anioły siedzą w małych szklanych kabinkach i robią tłumaczenia?! czy rzeczywiście w niebie jest cyrk? Albo "Wszystko we mnie się rozpuszcza, a wiatr wieje przeze mnie na wylot. Najbardziej chciałabym być taka, jak ci ludzie z zewnątrz. Tam wszyscy umieją czytać i znają się na wszystkim, mają duszę z białej mąki".

Choć wiedziałam, że Aglaja Veteranyi to samograj, już dawno nie szłam na żaden spektakl z taką ciekawością, jak na premierę w Teatrze Witkacego "Dlaczego gotujemy dziecko w mamałydze" w reżyserii Justyny Kowalskiej (także odtwórczyni głównej roli). Spektakl zbudowany jest nie tylko ze słów, ale poruszających wymownych obrazów, które pozostają po wyjściu z teatru. Ma swój rytm, tak jak w prozie Veternayi.

Centralnym punktem na scenie jest olbrzymie cyrkowe koło, które uruchamia wyobraźnię widza. Zegar? Ruletka? Przyrząd do łamania kołem? Diabelski młyn? Koło życia i śmierci? Ważnym elementem jest też niebieska chustka, którą bohaterka zawsze ma przy sobie. Dziewczynka wyobraża sobie, że to woda. Chustka pozwala jej być nad morzem podczas pobytu w kolejnym hotelu albo w oczekiwaniu na występ matki.

Chustka jest jednym z nielicznych stałych elementów podczas wiecznej wędrówki cyrkowego wozu. W ostatniej scenie spektaklu dziewczyna rozkłada chustkę, zdejmuje buty i staje na chustce symbolizującej wodę. Tak w rzeczywistości zakończyło się życie 40-letniej Aglai Veteranyi, która utopiła się w jeziorze. Na brzegu pozostały po niej tylko buty.

Śmierć jest zawsze blisko, na wyciągnięcie ręki. Przeraża, ale i pociąga. Bohaterowie pieką ciasto grysikowe w ofierze za zmarłych i dzielą się ze zmarłymi każdym kieliszkiem wódki. W obcych miastach odwiedzają groby obcych ludzi. Bohaterka mówi "Najbardziej chciałabym być martwa". Cyrk staje się symbolem życia jako wiecznej tułaczki, wędrówki. Bycia wszędzie obcym. - Ile może być zagranic? - pyta na scenie Aglaja. Jest też - dziś szczególnie wymowny - motyw uchodźcy.

Scena ma swoje wyraźne granice. Oni są w niej zamknięci, są po drugiej stronie. Kłamią, bo chcą być po naszej, bo marzy im się lepsze życie. I dostają status uchodźcy. W tym spektaklu bohaterowie przekraczają i te dosłowne granice, i te przenośne. Za jedną z tych granic jest śmierć.

To także spektakl o prawdzie, albo raczej o wielu prawdach. Każdy dostaje pożywkę dla własnych odczytań refleksji. Bo na tej wydzielonej czerwoną linią granicy dzieje się dużo pomiędzy słowami i obrazami. I do tego świetna gra na gitarze basowej Michała Sarapaty i znakomity Marek Wrona w roli ojca. I trafiona gra Justyny Kowalskiej (która nie jest z zawodu aktorką) - jej deklamacja i pewna sztuczność świetnie pasują do opowieści o tym umownym świecie. I szczypta humoru, groteski i surrealizmu, które powodują, że te strrrraszne światy, nie takie aż straszne.

Ze spuszczoną głową i smutkiem z tego spektaklu nie wyjdziecie, ale słowa i obrazy będą za wami chodzić. Mam nadzieję.

Na marginesie:

Słowo "dodrgać" ukradłam pisarce Annie Janko. Rozedrgana i emocjonalna proza Aglai Veteranyi nie pozwala czytelnikowi pozostać obojętnym. Te drżenia niczym w fizyce przechodzą na nas. Spektakl w Witkacym porusza nas podobnie, ale i daje swoisty rodzaj "bezpiecznika". Pozwala nam "dodrgać" bez myśli o pozostawieniu własnych butów na brzegu czy śmierciach mniejszych np. poprzez utopienie swoich emocji w butelce.