W setną rocznicę urodzin Józefa Szajny

Był artystą totalnym – w sposób organiczny łączył twórczość plastyczną z teatralną. Pisał również scenariusze do własnych przedstawień oraz teksty z zakresu teorii teatru. Prezentował swoje dzieła na całym świecie – na festiwalach teatralnych i wystawach. Swoją sztukę określał mianem TE-ART, akcentując tym samym ścisły związek teatru z innymi dziedzinami sztuk wizualnych. Dążył do syntezy sztuk, łączył przeciwieństwa i dyscypliny. Rysunek przekładał na kompozycje przestrzenne i projekty scenografii. Jego działania teatralne inspirowane były myśleniem typowym dla sztuki plakatu – opartym o skrót plastyczny, znak, symbol.

Wystawa „Szajna: Mierzę celniej, bo na pudła nie mam czasu" przybliża świat wyobraźni Józefa Szajny. Zobaczyć będzie na niej można najważniejsze realizacje artysty, a także mniej znane prace z jego archiwum, w tym mało znaną twórczość satyryczną – choćby zaskakujący cykl Gęby – maski.

W czasie wojny Józef Szajna był więźniem obozów Auschwitz i Buchenwald. Trauma wojenna odcisnęła piętno na jego twórczości w postaci programowej estetyki brzydoty i reminiscencji obozowych. Efektem były prace ewokujące katastrofę, destrukcję, rozkład, wszechobecny śmietnik i śmierć, nawiązujące do okropności wojny i komentujące negatywny wpływ cywilizacji współczesnej na człowieka. Podobne tematy poruszał w swoich instalacjach, performansach, przedstawieniach. Twórczość Szajny, naznaczona doświadczeniem Auschwitz, to ciągłe próby zrozumienia ludzkiej natury.

Działania artystyczne Józefa Szajny skupione były na ciele i materii, a człowiek był zawsze w centrum jego zainteresowań. Wystawa przygotowana przez Muzeum Karykatury prezentuje Szajnowskie wariacje na temat postaci ludzkiej i twarzy.

Część wystawy poświęcona jest teatralnym realizacjom artysty. Od początku pracy artystycznej pracował w teatrze – najpierw jako scenograf, potem reżyser. Działania teatralne Szajny cechowała silna ekspresja wizualna i nowatorskie rozwiązania formalne. Motywy wykorzystywane w realizacjach malarskich, obiektach i aranżacjach przestrzennych powracały w scenografiach, zaś elementy scenografii teatralnych artysta wkomponowywał w instalacje. Do najczęściej powtarzających się należą: protezy ciała, manekiny, buty, drabina, taczka, półsylweta. W jego przedstawieniach stałymi elementami były groteskowo zniekształcone figury ludzkie – zarówno kukieł, jak i żywych aktorów, zdominowanych niekiedy przez rzeczy.

Najważniejsze przedstawienia Szajny zostały uwiecznione na zdjęciach mistrzów teatralnej fotografii – Wojciecha Plewińskiego i Stefana Okołowicza. Czarno-białe fotografie są artystycznym filtrem, przez jaki postrzegamy dziś teatralną działalność Szajny. Sprowadzenie teatralnych obrazów do kontrastu czerni i bieli potęguje perswazyjność wizualnego przekazu, z czego Szajna – jako grafik – doskonale zdawał sobie sprawę.

Reminiscencje wojenne, wyobrażenia śmietnika cywilizacji i dialog z tradycją artystyczną definiowały jego sztukę. Poprzez swoją twórczość zadawał pytania o człowieczeństwo, ostrzegał przed zawsze możliwą katastrofą wojny, oskarżał totalitaryzmy, atakował współczesny konsumpcjonizm i karierowiczostwo. Sztuka ta jest aktualna także dzisiaj, bo wciąż – jak mówił artysta – „człowiek zaniedbuje siebie"...

Wystawie towarzyszyć będzie publikacja, w której znajdzie się esej kuratorki o Szajnie i jego sztuce, która stanowi zapis zmagań z traumą wojny.

Szajna: Mierzę celniej, bo na pudła nie mam czasu
Wystawa w Muzeum Karykatury w Warszawie, 28 października, godz. 18.00 – wernisaż, 29 października – 11 grudnia 2022r.
Kuratorka: Karolina Prymlewicz
Aranżacja przestrzeni: Łukasz Szajna
Projekty graficzne i typograficzne: Paweł Osial