Aleksander Węgierko (1893 – 1941 lub 1942)

Urodził się 17 lipca 1893 w Warszawie. Zmarł 24 czerwca 1941 w Mińsku.

Opuścił gimnazjum przed zdaniem matury i w 1910 wstąpił do Szkoły Aplikacyjnej w Warszawie.

Debiutował w 1912 w teatrze wileńskim. Po raz pierwszy zwrócił na siebie uwagę w 1913 rolą Księcia Reichstadtu ("Orlątko"). W marcu i kwietniu tego roku występował z zespołem teatru wileńskiego w Petersburgu. Na sezon 1913/14 został zaangażowany do Teatru Polskiego w Warszawie. Po wybuchu I wojny światowej występował nadal w Teatrze Polskim, w lutym 1915 grał w Petersburgu w zespole Aleksandra Zelwerowicza, na wiosnę 1915 w Teatrze Powszechnym przy ul. Oboźnej w Warszawie, w sezonie 1915/16 i 1916/17 znowu w Teatrze Polskim. W tym czasie ożenił się z Zofią Billauer, malarką i scenografem, siostrą reżysera Karola Borowskiego. W sezonie 1917/18 przeniósł się do Teatru im. Słowackiego w Krakowie, na sezon 1918/19 wrócił do Teatru Polskiego w Warszawie. W tym czasie odbył podróż do Berlina, rozpoczynając cykl późniejszych wojaży zagranicznych. Z Teatru Polskiego odszedł w 1920 wskutek zatargu z Arnoldem Szyfmanem, który nie chciał udzielić mu zgody na podjęcie pracy reżyserskiej.

Debiutował jako reżyser w Łodzi, wystawiając 21 października 1920 "Heddę Gabler" w Teatrze Miejskim pod dyr. Aleksandra Zelwerowicza. Niedługo potem (11 marca 1921) odbyła się w tymże teatrze premiera "Dziadów" w jego reżyserii. W 1921-23 był kierownikiem artystycznym Teatru Bagatela w Krakowie. W teatrze tym, nastawionym na repertuar rozrywkowy i sensacyjny, wystawił sztuki takie jak: "Przebudzenie się wiosny", "Lekarz na rozdrożu", "Kobieta, która zabiła". Szczególną popularnością cieszyła się wystawiona na wiosnę 1923 komedia "Świt, dzień i noc", w której Węgierko grał główną rolę Maria (partnerką jego była Maria Malicka). Od sezonu 1923/ 24 do wybuchu II wojny światowej pracował jako aktor i reżyser w Teatrze Polskim i Teatrze Małym w Warszawie. W ciągu piętnastu lat wyreżyserował tu ok. siedemdziesięciu przedstawień oraz grał ponad czterdzieści ról. W sezonie 1926/27 i 1927/28 pełnił funkcję kierownika artystycznego Teatru Małego. W sezonie 1928/29 reżyserował i występował gościnnie w Łodzi (październik, grudzień 1928), Katowicach (grudzień 1928), Bydgoszczy (styczeń 1929), Krakowie (kwiecień 1929). Po roku wrócił do Teatru Małego w Warszawie. W następnych latach reżyserował także na innych scenach TKKT - w Teatrze Narodowym i w Teatrze Nowym.

Po wybuchu II wojny światowej, w październiku 1939 wyjechał do Lwowa. Już w listopadzie tego roku przystąpił wspólnie z Władysławem Czengerym do organizowania teatru w Grodnie. Teatr ten pn. Państwowy Teatr Polski BSRR rozpoczął działalność w styczniu 1940 przedstawieniem "Moralności pani Dulskiej". Węgierko pełnił obowiązki kierownika artystycznego. W sierpniu teatr przeniósł się do Białegostoku. Do 1941 przygotowano premiery: "Intrygi i miłości", "Dożywocia", "Pigmaliona", "Panny Maliczewskiej", "Tragedii optymistycznej", "Wesela Figara" i "Zemsty". W połowie maja 1941 teatr wyjechał na występy do Mińska. W czasie bombardowania miasta spłonęły wszystkie dekoracje i kostiumy, po wkroczeniu Niemców rozproszył się także zespół.

Do bardziej znanych ról Węgierki należały: Jim ("Murzyn"), Antoni Relski ("Karykatury"), Fantazy ("Fantazy"), Telemak ("Powrót Odysa"), Higgins ("Pigmalion"), Ferdynand ("Intryga i miłość"), Oswald ("Upiory"), Figaro ("Cyrulik sewilski"). Jako reżyser największą popularność zdobył w okresie pracy w t. Szyfmanowskich, a szczególnie kierownictwa artyst. w Teatrze Małym. Sławne były jego inscenizacje sztuk L. Pirandella (np. "Sześć postaci scenicznych w poszukiwaniu autora") i G.B. Shawa ("Pigmalion", "Zbyt prawdziwe, aby było dobre", "Matołek z wysp Nieoczekiwanych") oraz m.in. "Świerszcza za kominem", "Otella", "Klątwy", "Elżbiety królowej Anglii", "Żołnierza i bohatera", "Klubu Pickwicka", "Hamleta", "Gałązki rozmarynu".

Aleksander Węgierko jako Don Henryk w spektaklu "Książę Niezłomny" Juliusza Słowackiego według Pedra Calderóna de la Barca, 1918 r.
W latach 1921–1923 pełnił funkcję dyrektora artystycznego krakowskiego Teatru Bagatela, natomiast w latach 1926–1928 warszawskiego Teatru Małego. Był współzałożycielem (1939 r.) i kierownikiem artystycznym Państwowego Teatru Polskiego Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej w Grodnie (obecnie Teatr Dramatyczny w Grodnie).

W lipcu 1940 r. Węgierko przyjechał do Białegostoku. Jako nowy dyrektor teatru, ciesząc się sporym autorytetem w środowisku artystycznym oraz u władz radzieckich, zdobył fundusze i rozbudował gmach teatru[5]. Wystawił między innymi: „Intrygę i miłość" Schillera, „Dożywocie" Fredry, „Pigmaliona" Shawa, „Pannę Maliczewską" Zapolskiej i „Wesele Figara" Beaumarchais'go. Po agresji hitlerowskich Niemiec na Związek Radziecki (MChAT) Moskiewski Akademicki Teatr Artystyczny apelował do Węgierki, by ewakuował się w głąb Rosji oraz zaczął grać i reżyserować na jego deskach. Węgierko odmówił, nie chciał opuszczać zespołu, który w połowie maja 1941 r. teatr wyjechał na występy do Mińska. W czasie bombardowania miasta spłonęły wszystkie dekoracje i kostiumy, po wkroczeniu Niemców rozproszył się także zespół.

Okoliczności śmierci Węgierki nie są znane. Wg ustnej informacji uzyskanej przez Irenę Schillerową zginął on w czasie bombardowania Mińska 24 czerwca 1941, inna wersja mówi, że ukrywał się przez jakiś czas na wsi, a potem sam oddał się w ręce gestapo i został wywieziony do obozu koncentracyjnego.

* Zginął w niewyjaśnionych okolicznościach. Według żony Leona Schillera, Ireny, Węgierko zginął 24 czerwca 1941 roku w czasie bombardowania Mińska. Jedna z wersji mówi, iż ukrywał się przez jakiś czas jako organista u proboszcza we wsi pod Białymstokiem. Kiedy robiło się coraz niebezpieczniej, proboszcz chcąc go ratować, postanowił wysłać Węgierkę furmanką gdzie indziej. Furmankę zatrzymało gestapo. Indagowany Węgierko załamał się i przyznał się, że jest Żydem. Gestapowcy natychmiast go aresztowali i wysłali do obozu koncentracyjnego, gdzie zginął rok później. Inna wersja mówi, że zginął w ruinach białostockiego teatru.

1 grudnia 1949 roku Teatr Dramatyczny w Białymstoku otrzymał jego imię. W maju 2007 r. komisarz samorządu województwa podlaskiego Jarosław Schabieński podjął decyzję o zmianie patrona białostockiego teatru dramatycznego na wniosek Związku Piłsudczyków, w którego ocenie Węgierko nie nadawał się na patrona ze względu na współpracę z okupantem sowieckim. Po powtórnych wyborach samorządowych w listopadzie 2007 roku radni klubów PO oraz Lewica i Demokraci przegłosowali przywrócenie teatrowi patronatu Węgierki.

Był synem ogrodnika Mieczysława Węgierki i Justyny z Obstblumów, mężem Zofii Węgierko - scenografa.

Źródła: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego, Wikipedia, E-teatr

Opracował Ryszard Klimczak
Dziennik Teatralny
17 lipca 2023