Jan Kobuszewski (1934 - 2019)

Urodził się 19 kwietnia 1934 w Warszawie. Zmarł 28 września 2019 w Warszawie.

Jego pierwsza próba dostania się do szkoły teatralnej zakończyła się fiaskiem (1951). Rok później Kobuszewski zdał do warszawskiej Państwowej Wyższej Szkoły Teatralnej, ale był już wówczas absolwentem Szkoły Dramatycznej Teatru Lalek. Studia aktorskie ukończył w 1956 roku. Dwa pierwsze sezony spędził w Teatrze Młodej Warszawy. Dwadzieścia lat był aktorem scen dramatycznych: 1958-64, 1969-75 - warszawskiego Teatru Polskiego, 1964-69 - Teatru Narodowego, 1975-76 - łódzkiego Teatru Nowego. Dopiero w 1976 roku związał się z Teatrem Kwadrat w Warszawie - sceną o charakterze komediowym.

Zanim Kobuszewski zyskał opinię znakomitego aktora teatralnego i uznanie jako aktor filmowy, stał się popularnym aktorem telewizyjnym. Na szklanym ekranie wystąpił po raz pierwszy w 1955 roku. Pojawił się przeszło 2000 razy w rozrywkowych programach cykliczych, m. in.: "Wielokropku", w którym z Janem Kociniakiem stworzyli duet wedle schematu duży i chudy z małym i korpulentnym, "Muzyce lekkiej, łatwej i przyjemnej", "Kabarecie Olgi Lipińskiej" oraz "Kabarecie Starszych Panów". W latach 70. był narratorem "Bajek dla dorosłych" na początku lat 90. "Bajek o Leninie" Michała Zoszczenki.

W teatrze zaczynał jako odtwórca ról dramatycznych w sztukach klasycznych: Biondello w "Poskromieniu złośnicy" Williama Szekspira (1957), Pietrowicz w "Płaszczu" Mikołaja Gogola (1960), Oswald w "Królu Learze" Williama Szekspira (1962), Doktor w "Dziadach" Adama Mickiewicza (1964), Lokaj w "Kurce wodnej" Stanisława Ignacego Witkiewicza (1964), Mefistofeles w "Kordianie" Juliusza Słowackiego (1965). Krytycy szybko dostrzegli duży talent aktora.

W 1966 roku na scenie Teatru Narodowego zagrał tytułowego "Jana Macieja Karola Wścieklicę" Stanisława Ignacego Witkiewicza (1966). Recenzenci pisali z zachwytem (Roman Szydłowski, "Przypowieści filozoficzne Witkacego", "Trybuna Ludu" nr 81, 22 marca 1966):

Niemal każda z ówczesnych ról aktora zasługiwała na słowa pochwały w doniesieniach prasowych. O Oberonie ze "Snu nocy letniej" Williama Szekspira (1968) pisano, że grał "z finezją i ironią", o Diable ze sztuki "Na szkle malowane" Ernesta Brylla (1970), że "z rozmachem i fantazją". W "Uczniu diabła" George'a Bernarda Shawa (1973) "od jego wejścia komedia nabiera tempa, werwy, humoru, dowcipu" pisał Andrzej Hausbrandt w "Expressie Wieczornym" (nr 98, 25 kwietnia 1973).

Po zagraniu Księcia Pana w "Rumcajsie" Vaclava Ctvrtka (1974) uznano, iż "jego wrodzona łatwość budowania postaci charakterystycznych, a także swoboda i naturalny humor uczyniły z tej roli majstersztyk aktorski" (J.O., "Rumcajs w Teatrze Polskim", "Barwy" nr 5/1974). Mieczetkin ze sztuki "Zeszłego lata w Czulimsku" Aleksandra Wampiłowa (1975) udowodnił, że "Jan Kobuszewski to w naszym teatrze najprzedniejszy humorysta, o własnym, głębszym, tkliwym stylu. Jego buchaltera i korespondenta terenowego Mieczetkina, trzeba zapamiętać jako wizerunek epoki" (Stanisław Witold Balicki, "W Czulimsku i gdzie indziej", "Życie Warszawy" nr 123, 29 maja 1975).

W latach 60. Kobuszewski rozpoczął współpracę z Edwardem Dziewońskim w Kabarecie "Dudek", w którym wykazał się niebywałym talentem rozbawiania publiczności w piosenkach i skeczach. Powiedzenia ze scenek z jego udziałem weszły do języka obiegowego, jak chociażby "wężykiem, wężykiem" ze skeczu "Ucz się Jasiu" o majstrze hydrauliku użerającym się z klientem (Wiesław Michnikowski) i jednocześnie instruującym swego ucznia (Wiesław Gołas).

Aktor szybko stał się także częstym gościem telewizyjnego Teatru Komedii. Olga Lipińska, Janusz Majewski czy Edward Dziewoński obsadzali go w reżyserowanych przez siebie klasycznych ("Szkoda wąsów" Ludwika Dmuszewskiego - 1963, "Dożywocie" - 1968 oraz "Damy i huzary" Aleksandra Fredry - 1973) i współczesnych komediach polskich ("Ciemno" Marka Rębacza - 1996, "Rozmowy przy wycinaniu lasu" Stanisława Tyma - 1999) i obcych ("Na zdrowie" Pierre'a Chesnota - 1981, "Skąpiec" Moliera - 1992).

Role filmowe Jana Kobuszewskiego [galeria] 1 / 10
Kobuszewski - jak sam wyznał - uwielbiał kino jako widz, ale pracy w filmie nie lubił. Kino zresztą nie wykorzystało w pełni jego talentu. Wkrótce po debiucie ekranowym, wystąpił w pierwszym polskim serialu "Barbara i Jan" (1962) jako nieśmiały dziennikarz Jan Buszewski. Kolejne propozycje komediowe obejmowały charakterystyczne, ale niewielkie rólki, szczególnie rozmaitych fachowców - milicjantów lub tajniaków ("Kalosze szczęścia" - 1958, "Zmartwychwstanie Offlanda" - 1967, "Hallo, Szpicbródka" - 1978) i celników ("Jadą goście, jadą" - 1962), kelnerów ("Złoto" - 1961) i barmanów ("Naprawdę wczoraj" - 1963, "Czterdziestolatek" - 1974), kierowców ("Smarkula" - 1963, "Brunet wieczorową porą" - 1976), hydraulików ("Wojna domowa" - 1965, "Poszukiwany, poszukiwana" - 1972) i szewców ("Szczęściarz Antoni" - 1960), lekarzy zakładowych ("Nowy" - 1969, "Kłopotliwy gość" - 1971) i listonoszy ("Nie ma róży bez ognia"- 1974). Epizody zagrał we wszystkich obrazach Stanisława Barei.

Po kilku sezonach pracy w "Dudku" i pojawianiu się na małym i dużym ekranie w rolach "niepoważnych" do Kobuszewskiego przylgnęła na trwałe opinia aktora wyłącznie komediowego. W 1976 roku związał się z Teatrem Kwadrat w Warszawie. Do znakomitych dokonań Kobuszewskiego na tej scenie należą: Rotmistrz w "Damach i huzarach" Aleksandra Fredry (1977) "dziki, prostolinijny, niesamowity. Reaguje jak wielkie dziecko. Od pierwszej chwili daje ton nieomylny i konsekwentny" (Wojciech Natanson, "Czy w tej tonacji", "Życie Warszawy" nr 277, 24 listopada 1977), tytułowy "Wstrętny egoista" Francoise Dorin (1977) w jego reżyserii, w którym "jego dystyngowane tu aktorstwo i spokojna twarz pokrywają i potęgują jeszcze wybuchowy ładunek komizmu, jaki kryje się w roli zamiłowanego starego kawalera" ('pa' "Uroczy 'Egoista' ", "Życie Warszawy" nr 105, 5 maja 1977), Człowiek ze sztuki "Czy zna pan Mleczną Drogę" Karola Wittlingera (1979), grając którego "osiąga bogactwo, jakim jest ścisła i dorodna prostota. Wdzięk, oszczędność, przejrzystość - to cechy zasadnicze. Humor, spontaniczny a celny, operuje nawet w karkołomnych sytuacjach" (Wojciech Natanson, "Paradoks sceptyczny", "Życie Warszawy" nr 66, 22 marca 1979) oraz tytułowy "Czarujący łajdak" Pierre'a Chesnota (1985) także w reżyserii Kobuszewskiego.

Ważnymi rolami w dorobku aktora były ponadto: Lis w jednoaktówkach Sławomira Mrożka ("Serenada", "Lis aspirant", "Polowanie na lisa" - 1981) - "rola świetna, wcale nie komediowa, bardzo mrożkowska, zracjonalizowana do maksimum i przez to naturalnie, wydobywająca dodatkowe pokłady groteskowości, już intelektualnej, a nie sytuacyjnej. Jan Kobuszewski wielokrotnie udowodnił, że był autorem nie jednego eksploatowanego nadmiernie emplois, jego Lis jest znakomicie giętki umysłowo, elastyczny jak inteligencja, jest to list sceptycyzmu i przystosowania" (Teresa Krzemień, "Lis, kury, małpa, demokracja i pasta anchois", "Kultura" nr 41, 11 października 1981) oraz Lucky w "Czekając na Godota" Samuela Becketta (1991) zagrany na scenie Teatru Narodowego. Niespełnionym marzeniem aktora pozostanie rola Cyrano de Bergerac.

Od połowy lat 90. Kobuszewski na scenie pojawiał się rzadziej. W Teatrze Kwadrat współpracował m.in. z Marcinem Sławińskim, zagrał u niego Elwooda Dowda w spektaklu "Mój przyjaciel Harvey" (1995, 2006) i Anioła Stróża w "Przyjaznych duszach" Pam Valentine (2008). Wcielił się w postać Spriggsa w "Złodzieju" Erica Chappella w reżyserii Janusza Majewskiego (2001). W repertuarze klasycznym, do którego wraca niekiedy Kwadrat, wystąpił w roli Pantalona w "Słudze dwóch panów" Carla Goldoniego w inscenizacji Waldemara Matuszewskiego (2003).

Aktor wyreżyserował też i wystąpił w głównej roli gospodarza Mariana Kosela w "Dwóch morgach utrapienia" Marka Rębacza (1997) - przedstawieniu, które cieszyło się ogromną popularnością wśród publiczności, zostało zagrane niemal 500 razy.

Grając w Teatrze Kwadrat Kobuszewski potwierdził swoją klasę jednego z najlepszych aktorów charakterystycznych. Jego śmieszność była łagodna, nie natarczywa, często poetycka, miała swój czar. Agnieszka Osiecka w "Fotonostalgii" pisała:

Kobuszewski jest graficzny. Powinny wszędzie wisieć plakaty, obrazy i znaki drogowe z postacią Kobuszewskiego w tańcu. Powinien powstać serial filmów animowanych pod tytułem Przygody młodego znaku zapytania, a w roli znaku zapytania powinien wystąpić Jan Kobuszewski. Powinien być prowadzony w szkole teatralnej i filmowej specjalny kurs pt. Fenomen aktorstwa Jana Kobuszewskiego, ponieważ to jest aktorstwo, które zaprzecza wszelkim banalnym kanonom. Kanony powiadają, że nie powinno się przerysowywać, robić małpy, wyginać we wszystkie strony i śmiać się z własnych dowcipów, a Janek K. przegrywa, wygina i robi, a mimo to jest cudowny. Powinien, krótko mówiąc, narodzić się reżyser filmowy, który by życie poświęcił kręceniu komedii z Kobuszewskim, ponieważ warto. Tak się jednak nie stało, i Janek Kobuszewski jest zmarnowanym Chaplinem polskiego kina.

Nagrody i odznaczenia:
1974 - Nagroda Komitetu ds. Polskiego Radia i Telewizji za twórczość radiową i telewizyjną;
1975 - Złoty Krzyż Zasługi;
1977 - "Złoty Ekran" w dziedzinie programów rozrywkowych za "Bajki dla dorosłych";
1979 - Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski;
1979 - Nagroda Komitetu ds. Polskiego Radia i Telewizji za wybitne kreacje aktorskie w programach radiowych i telewizyjnych;
1981 - Zasłużony Działacz Kultury;
1987 - Złota Odznaka Honorowa Towarzystwa Polonia;
1991 - Nagroda publiczności za najlepszą rolę męską - rolę Leona w przedstawieniu Spróbujmy jeszcze raz Murraya Schisgala we własnej reżyserii z Teatru Kwadrat w Warszawie na 30. Rzeszowskich Spotkaniach Teatralnych;
1996 - "Nagroda dla Najprzyjemniejszego Aktora" w plebiscycie publiczności za rolę Elwooda P. Dowda w przedstawieniu Mój przyjaciel Harvey Mary Chase w reżyserii Marcina Sławińskiego z Teatru Kwadrat w Warszawie na 2. Ogólnopolskim Festiwalu Sztuk Przyjemnych w Łodzi;
1996 - Zwycięstwo w IV plebiscycie popularności "Telerzeczpospolitej" Złota Piątka;
1998 - Krzyż Komandorski Orderu Odrodzenia Polski;
2002 - Statuetka "Gwiazda Telewizji Polskiej" wręczona z okazji 50-lecia TVP za kreacje aktorskie w filmie i teatrze telewizji;
2004 - Błękitny Melonik Charliego za całokształt twórczości na 5. Festiwalu Dobrego Humoru w Gdańsku;
Nagroda Ministra Kultury za rok 2003;
2004 - podczas IX Festiwalu Gwiazd w Międzyzdrojach odcisnął dłoń na Promenadzie Gwiazd;
2006 - Medal Gloria Artis - Zasłużony Kulturze;
2006 - Super Wiktor - nagroda Akademii Telewizyjnej za całokształt twórczości;
2007 - Medal Prezydenta RP za długie pożycie małżeńskie z Hanną Zembrzuską-Kobuszewską z okazji jubileuszu ich 50. rocznicy ślubu;
2012 - Krzyż Komandorski z Gwiazdą Orderu Odrodzenia Polski za wybitne zasługi dla kultury polskiej, za osiągnięcia w pracy twórczej i artystycznej;
2013 - Nagroda Ministra Kultury i Dziedzictwa Narodowego;
2016 - Nagroda Samorządu Województwa Mazowieckiego im. Cypriana Kamila Norwida w kategorii "Dzieło życia" za całokształt pracy twórczej.

Monika Mokrzycka-Pokora
Culture.pl
19 kwietnia 2023