Jan Kreczmar (1908 - 1972)

Urodził się 6 maja 1908 w Warszawie. Zmarł 29 sierpnia 1972 w Warszawie.

Jan Bronisław Stanisław Kreczmar. Był synem Jana Kreczmara, wybitnego pedagoga, i Marii z Kawieckich, urzędniczki, bratem Jerzego Kreczmara reżysera i dyrektora teatru oraz - Tadeusza Kreczmara, mężem aktorki Justyny z Karpińskich Kreczmarowej, ojcem poety i satyryka Adama Kreczmara. Ukończył warszawskie Gimnazjum im. A. Kreczmara (założone przez jego ojca). Od 1926 kształcił się w Oddziale Dramatycznym przy Konserwatorium Muzycznym, jednocześnie studiując polonistykę na Uniwersytecie Warszawskim.

Po ukończeniu Oddziału Dramatycznego (1929) został zaangażowany przez swego nauczyciela, Aleksandra Zelwerowicza, do Teatrów Miejskich w Wilnie i występował tam do 1931. W lecie tego roku grał w zastępstwie w Teatrze Polskim w Warszawie. W sezonie 1931/32 był zaangażowany w Teatrze Polskim w Poznaniu, jesienią 1932 w Teatrze Artystów w Warszawie, i od stycznia 1933 w Teatrach Miejskich we Lwowie, w lecie 1933 był z tym zespołem w Krynicy. Od jesieni tego roku do 1939 występował w teatrach TKKT w Warszawie (po podziale był w Teatrze Polskim i Małym).

W 1933-35 był słuchaczem Wydziału Sztuki Reżyserskiej Państwowego Instytutu Sztuki Teatralnej, ale studia przerwał z braku czasu. W 1936 brał czynny udział w Nadzwyczajnym Walnym Zjeździe ZASP-u i został wybrany na zastępcę członka Naczelnej Rady Artystycznej. Po wybuchu II wojny światowej opuścił Warszawę, chcąc wstąpić do wojska, i znalazł się we Lwowie, gdzie od października 1939 do czerwca 1941 grał w Państwowym Polskim Teatrze Dramatycznym.

Po zajęciu Lwowa przez Niemców przedostał się do Warszawy, pracował m.in. jako konwojent, później barman w kawiarni "U Aktorek". Uczestniczył aktywnie w konspiracyjnym życiu kulturalnym. Był członkiem Tajnej Rady Teatralnej, wykładowcą konspiracyjnego PIST-u, brał udział w tajnych przedstawieniach i wieczorach artystycznych. Po wybuchu powstania warszawskiego znalazł się w Lublinie i tam już w listopadzie 1944 zaczął występować w Teatrze Wojska Polskiego, z którym w marcu 1945 przeniósł się do Łodzi. W tym czasie wystawieniem "Dożywocia" (6 I 1945) zaczął pracę reżyserską, z czasem uzyskał uprawnienia reżyserskie. W 1946 wrócił do Teatru Polskiego w Warszawie i do tego zespołu należał do końca sezonu 1962/63, niekiedy tylko występując gościnnie w innych teatrach (np. Teatr Narodowy - 1961, Klasyczny - 1963) lub w innych miastach. Brał udział w występach Teatru Polskiego we Francji i w ZSRR (1954), w 1955-56 przebywał za granicą w związku z kuracją syna. Od 1963 do końca życia był aktorem Teatru Współczesnego w Warszawie (gościnnie występował w Teatrze Ludowym - 1964 i Teatrze Klasycznym - 1968). W ostatnich latach ciężka choroba (amputacja nogi) zmusiła go do ograniczenia występów, ale wg B. Korzeniewskiego nadal "tworzył z takim panowaniem nad materią własnej sztuki, jakby przed paru tygodniami nie wyszedł z sali operacyjnej". Był działaczem ZASP-u (m.in. W 1947 przewodniczącym Naczelnej Rady Artystycznej), potem SPATiF-u (prezesem w 1961-63). Prowadził szeroką działalność pedagogiczną: w 1945-46 był wykładowcą PIST-u, od 1947 warsz. Państwowej Wyższej Szkole Aktorskiej, od 1949 Państwowa Wyższa Szkoła Teatralna (od 1955 z tytułem profesora zwyczajnego). W 1950-55 i 1957-67 był rektorem tej uczelni, z tego tytułu od 1 X 1953 do lutego 1955 wchodził w skład kierownictwa artystycznego Teatru Nowej Warszawy, który pełnił wówczas funkcję sceny szkolnej PWST. Często występował w radiu, także w filmach i telewizji. Był laureatem Nagród Państwowych: II st. w 1951 i I st. w 1970. Publikował wiele artykułów na tematy teatralne, z których część zebrał w tomach "Notatnik aktora" (Warszawa 1966) i "Drugi notatnik aktora" (Warszawa 1971). Debiutował 20 IX 1929 w rolach Guślarza i Frejenda w "Dziadach". W pierwszym sezonie obsadzany był przede wszystkim w rolach charakterystycznych, np. Ten ("Ten, którego biją po twarzy"). Lubił wtedy, jak sam pisał, "naśladować na scenie zabawne typy i typki, przerażać groźną maską w dramacie, odmieniać twarz, głos i ruchy wg modelu zaobserwowanego w życiu lub zrodzonego w wyobraźni".

Dobre warunki zewnętrzne (wysoki, o regularnych rysach twarzy) i piękny głos predysponowały go, mimo zeza, nad którym doskonale panował, do ról amantów, ale początkowo miał trudności w uzyskaniu bezpośredniości wyrazu. Wkrótce jednak zaczął odnosić sukcesy w tym rodzaju ról w komediach, np. jako Maurycy ("Rozbitki", 1930), Gustaw ("Śluby panieńskie", 1931/32), a nawet w farsach, ale role te nie dawały mu zadowolenia. Chętniej występował w rolach dramatycznych, jak Franek ("U mety", 1932), Desmoulins ("Sprawa Dantona", 1933), Jan ("Judasz z Kariothu", 1935), Wysocki ("Noc listopadowa", 1938), Car ("Maskarada" J. Iwaszkiewicza, 1938), zdobywając opinię aktora, który (wg J. Lorentowicza) był "najbardziej zajmujący i najpełniejszą wykazujący ekspresję w rolach o mocniejszym napięciu dramatycznym". Po II wojnie światowej grał przede wszystkim role bohaterów wielkiego repertuaru, takie jak: Poeta ("Wesele", 1944), Orestes ("Oresteja", 1947), Rodrygo ("Cyd", 1948), Czacki ("Mądremu biada", 1951), Szczęsny ("Horsztyński", 1953), a w późniejszym okresie: Filip II ("Don Carlos", 1960), rola tyt. w "Królu Learze" (1962), Chłopicki ("Warszawianka", 1964), rola tyt. w "Horsztyńskim" (1968). Występował też jednak w rolach komediowych, jako Lamperti ("Wyspa pokoju", 1949), Wacław ("Mąż i żona", 1949), Cezar ("Androkles i lew", 1964), jak również w repertuarze współczesnym, m.in. jako Egistos ("Elektra" J. Giraudoux, 1946), Sonnenbruch ("Niemcy", 1961), a także George ("Kto się boi Wirginii Woolf", 1965), zwracając w tej roli uwagę zastosowaniem zupełnie odmiennych środków aktorskich. Po raz ostatni wystąpił na scenie jako Sir Henry ("Cocktail-party", 1971).

Uważany był za aktora, u którego intelekt przeważa nad uczuciem, ale J. Szczawiński trafnie zauważył, że "intelektualizm Kreczmara nie oznaczał nigdy oschłości". Sam aktor tak mówił o swojej pracy w jednym z wywiadów: "początkowo przeważnie posługuję się czynnikiem świadomości, ale potem - ustaliwszy już pewne sprawy - staram się zupełnie świadomość wyłączyć". Efekty tego opisał E. Csató stwierdzając, że Kreczmar "mówi nie tylko pięknie, uwydatniając uroki formalne, ale przede wszystkim zrozumiale, to znaczy umie przekazać treść zdania wyraźnie, a jednocześnie z pełną swobodą jako wyraz aktualnego przeżycia postaci". Swoje poszukiwania rozumowych uzasadnień dla napięć dramatycznych Kreczmar opisywał, analizując pracę nad takimi rolami, jak tyt. w "Fantazym", czy Dyrektor w "Dwóch teatrach".

Przestrzegał jednak przed manierą intelektualną, czy też jak to nazywał "koncepcjonizmem", który "najczęściej wyrasta z początkowej niewyrazistości i niewłaściwych poszukiwań środków wyrazu". Istotne znaczenie dla aktorstwa Kreczmara miało też jego gruntowne zainteresowanie teoriami K. S. Stanisławskiego. Pisząc o nim, przestrzegał przed uproszczonym rozumieniem jego poglądów na "przeżywanie", które jego zdaniem należy interpretować nie jako cel, lecz jako "środek do uzyskania prawdy". O twórczym stosunku Kreczmara do sztuki aktorskiej świadczy też fakt, że potrafił w pracy zespołu Jerzego Grotowskiego dostrzec "ożywczy prąd w naszej sztuce aktorskiej". Jarosław Iwaszkiewicz pisał o nim, że "na scenie był zawsze znaczącym aktorem, jego osobowość napełniała scenę". Tadeusz Łomnicki stwierdzał, że w każdej roli "wyczuwało się obecność jego indywidualności, którą cechowały klarowność myśli, smak i wielkie rzemiosło", zaś Bohdan Korzeniewski napisał krótko: "W docieraniu do ludzkiej prawdy otarł się o wielkość". Jako reżyser wystawił m.in. takie sztuki, jak: "Dom pod Oświęcimiem" (1948), "Fantazy" (1956), "Chłopiec latający" (1958), "Beatryks Cenci" (1959), "Pan Jan" (1962). Każde z jego przedstawień było starannie opracowywane koncepcyjnie, ale na tym polu nie odniósł większych sukcesów. Ogromnie ceniony był natomiast jako pedagog. Z powierzonej sobie młodzieży umiał wydobyć wrażliwość, nauczyć ją skupienia i ekspresji, a przede wszystkim doskonałego opanowania rzemiosła. Miał też skrystalizowaną koncepcję programu kształcenia aktorów, którą formułował na piśmie i realizował w warszawskiej PWST. Według Tadeusza Łomnickiego "stworzył on taki jej model, który w zasadzie funkcjonuje do dziś".

Nagrody i odznaczenia:

1950 - Order Sztandaru Pracy II klasy
1951 - Festiwal Polskich Sztuk Współczesnych - I nagroda za role profesora Mokrzyckiego w sztuce "Próba sił" Lutowskiego w Teatrze Polskim w Warszawie
1951 - Nagroda Państwowa II stopnia (zespołowa) za rolę Czackiego w przedstawieniu "Mądremu biada" Aleksandra Gribojewoda w Teatrze Polskim w Warszawie
1953 - Złoty Krzyż Zasługi
1964 - Order Sztandaru Pracy I klasy
1966 - Nagroda Komitetu d/s Radia i TV
1967 - Nagroda m.st.Warszawy
1970 - Nagroda Państwowa I stopnia za wybitne osiągnięcia aktorskie w teatrze, radiu i telewizji

Źródło: Słownik Biograficzny Teatru Polskiego 1900-1980.

Opracował Ryszard Klimczak
Dziennik Teatralny
29 sierpnia 2022