Jan Peszek (1944)

Urodził się 13 lutego 1944 roku w Szreńsku.

Dzieciństwo i młodość spędził w Andrychowie.

Ukończył Wydział Aktorski krakowskiej Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej (AST). Debiutował w 1966 roku w "Karierze Arturo Ui" Bertolta Brechta wystawionej w Teatrze Polskim we Wrocławiu. We wrocławskim teatrze grał 9 sezonów u reżyserów tak wybitnych, jak Jerzy Krasowski ("Sprawa Dantona" Stanisławy Przybyszewskiej, "Szósty lipca" Michaiła Szatrowa, "Zemsta" Aleksandra Fredry), Krystyna Skuszanka ("Sen srebrny Salomei" Juliusza Słowackiego, "Królewskie polowanie na słońce" Petera Shaffera, "Burza" Williama Shakespeare'a), Bohdan Korzeniewski ("Szelmostwa Skapena" Moliera) czy Henryk Tomaszewski ("Protesilas i Laodamia" Stanisława Wyspiańskiego).

Z Wrocławia przeniósł się Peszek do Teatru Nowego w Łodzi, gdzie występował w inscenizacjach tworzonych przez Kazimierza Dejmka - "Obronie Sokratesa" Platona, "Obecności" Antoniego Słonimskiego, "Zwłoce" Friedricha Dürrenmatta. Jednak młodego aktora ukształtował nie Dejmek ani Krasowski, lecz dramatopisarz i kompozytor Bogusław Schaeffer. Jak opowiadał aktor w wywiadzie dla "Gazety Wyborczej":

Dzięki impulsowi ze strony Schaeffera Peszek zaczął eksperymentować, szukać nowych form aktorskiego wyrazu. Tym samym rozpoczął tworzenie indywidualnego języka scenicznego, nieco groteskowego, unikającego nadmiernej psychologizacji i sprawdzającego się doskonale w dramatach współczesnych - zwłaszcza Gombrowicza, Mrożka czy Różewicza. Wsparcie w tych poszukiwaniach otrzymał od aktora i reżysera Mikołaja Grabowskiego, który swymi inscenizacjami próbował komentować polską tradycję i współczesność, podstawiając im krzywe zwierciadło. Peszek współpracował z Grabowskim w łódzkim Teatrze im. S. Jaracza i krakowskim Starym Teatrze. Styl Peszka, pełen dystansu aktora do postaci, jego umiejętność błyskawicznego przeobrażania się doskonale sprawdziły się u Grabowskiego w "Serenadzie i Lisie Aspirancie" Mrożka, "Trans-Atlantyku" Gombrowicza, "Kwartecie" i "Scenariuszu dla trzech aktorów" Schaeffera. W czasie współpracy z Grabowskim, w 1984 roku, powstał swoisty manifest języka aktorskiego właściwego Peszkowi - monodram "Scenariusz dla nieistniejącego, ale możliwego aktora instrumentalnego" Schaeffera.

Lata 90. i przełom nowego stulecia to najdojrzalszy okres w karierze Peszka. Aktor występuje u Krystiana Lupy, ("Bracia Karamazow" Dostojewskiego), Jerzego Jarockiego ("Słuchaj Izraelu" Jerzego S. Sito), Andrzeja Wajdy ("Mishima" Yukio Mishimy), Jerzego Grzegorzewskiego ("Śmierć Iwana Ilicza" Lwa Tołstoja, "Don Juan" Moliere'a). W Teatrze Narodowym u Grzegorzewskiego gra Henryka w "Ślubie" Gombrowicza (1998) i Stańczyka w "Weselu" Wyspiańskiego. Angażują go młodzi reżyserzy Zbigniew Brzoza ("Nareszcie koniec" Petera Turriniego), Mariusz Treliński ("Lautreamont-sny" według Lautreamonta, "Wyrywacz serc" Elżbiety Sikory) i Grzegorz Jarzyna ("Uroczystość" Thomasa Vintenberga i Morgensa Rukova) i Oskaras Korsunovas ("Sanatorium pod klespydrą" Bruno Schulza). Tworzy autorskie spektakle w kraju i za granicą, m.in. w Japonii, gdzie powstaje spektakl według "Sanatorium pod klepsydrą" Bruno Schulza, przyjęty z zachwytem przez japońską publiczność.

Kolejne laty przyniosły Peszkowi udane role m.in. w "Onieginie", spektaklu w reżyserii Mariusza Trelińskiego prezentowanym w 2002r. na scenie Teatru Wielkiego Opery Narodowej w Warszawie oraz - rok później - w "Operze mlecznej" Stanisława Radwana w reżyserii Mikołaja Grabowskiego, która z dużym powodzeniem grana była w Narodowym Starym Teatrze w Krakowie. Reżyseruje sztuki teatralne Szekspira, Witkacego, Gombrowicza, Ibsena czy Pintera, a ostatnio także powieści. W 2011 r. Jan Peszek wystawił we wrocławskim Teatrze Lalek "Wrońca" na podstawie bestsellerowej książki Jacka Dukaja, w której rzeczywistość stanu wojennego ukazana jest z perspektywy siedmioletniego chłopca. Współczesna baśń z wielką historią w tle zachwyciła krytykę i publiczność.

Kilka miesięcy później polskie środowisko teatralne obiegła elektryzująca wiadomość: Jan Peszek ćwiczy ciosy karate w buddyjskim klasztorze Shaolin - będzie Bruce'em Lee! Spektakl "Wejście smoka. Trailer"w reżyserii Bartosza Szaydłowskiego jeszcze na długo przed premierą okrzyknięty został wydarzeniem sezonu. Wybitnemu aktorowi na scenie nowohuckiej Łaźni Nowej towarzyszył syn - Błażej, który wcielił się w rolę Brandona Lee , wcześniej ekipa wyruszyła do Chin w podróż śladami legendy - odwiedzili wytwórnie filmowe i pod okiem mistrzów sztuk walk trenowali kung-fu, relacjonując wszystko na blogu internetowym. Jak zapowiadali twórcy:

Na jednej scenie - Jan i Błażej Peszkowie wystąpili jeszcze w "Pojedynku - zabawie w detektywa", spektaklu kryminalnym prezentowanym w warszawskim Teatrze Polonia w listopadzie 2012 roku.

W 2014 roku Peszek przygotował spektakl jubileuszowy, choć wykraczający poza ramy autocelebracji - "Jan Peszek. Podwójne solo". W pierwszej części po raz kolejny zmierzył się ze "Scenariuszem dla nieistniejącego, lecz możliwego aktora instrumentalnego" Bogusława Schaeffera, w drugiej, zatytuowanej "Dośpiewanie. Autobiografia" w reżyserii Cezarego Tomaszewskiego, aktor opowiadał historie ze swojego życia, jednocześnie odtwarzając "Wariacje Goldbergowskie" Bacha.

W tym samym roku wystąpił w tytułowej roli w "Edwardzie II" Christophera Marlowe'a, wystawionym w Teatrze Starym przez Annę Augustynowicz. Witold Mrozek pisał o jego roli w "Wyborczej":

Przede wszystkim zaś "Edward II" to wspaniała - i ironiczna właśnie - kreacja Jana Peszka. Jego bohater to władca, który zrozumiał, że mechanizmy władzy kręcą się niezależnie od jego działań. Przygląda się z dystansu i drwi nawet wtedy, gdy staje w obliczu końca. Jedyne, co jest w stanie wyrwać króla z intelektualnego odrętwienia - to uczucie do młodzieńca, które ma tragiczny finał. Ale na tę tragedię patrzymy przez artystyczną ramę. Dla Augustynowicz gra z teatralną formą i schematem intrygi jest ważniejsza niż takie czy inne przesłanie tekstu.

Z Tomaszewskim spotkał się ponownie przy dwóch realizacjach – "Piosenkach miłości i śmierci" i "Kto nas odwiedzi". W głośnym "Weselu" w reżyserii Jana Klaty pojawił się gościnnie jako Stańczyk, po raz kolejny w swojej karierze odgrywając tę rolę (wcześniej grał Stańczyka u Wajdy i Grzegorzewskiego), a w "Wielkim Fryderyku" na podstawie Adolfa Nowaczyńskiego tego samego reżysera zagrał główną rolę.

W ostatnich latach Peszek grał przede wszystkim w teatrze. Na dużym ekranie pojawił się m.in. w 1969 w „Znakach na drodze", jednak regularnie na ekranach kinowych zaczął się pojawiać dopiero na początku lat 80. Zagrał w kilkudziesięciu polskich filmach, w jego filmografii znajdują się role m.in. w: „Był jazz" Falka, „Trójkącie bermudzkim" Wójcika, „Ferdydurke" Skolimowskiego, „Śmierci jak kromka chleba" Kutza, „Łabędzim śpiewie" Glińskiego, „Ucieczce z kina „Wolność"" Marczewskiego i „Darmozjadzie polskim" Wylężałka.

W RMF FM czytał kryminalno-polityczne powieści Klary Weritas: „W imię Ojca" (2007/2008 r.) oraz „Trzy dni Pontona" (2008/2009 r.). W PR3 czyta autobiograficzną książkę noblisty Mario Vargas Llosy „Jak ryba w wodzie".

5 stycznia 2020 udzielił swojego głosu w spektaklu „Chaos pierwszego poziomu" w reż. Mateusza Pakuły w Starym Teatrze w Krakowie.

Jest ojcem aktorki i piosenkarki Marii (wraz z nią i zespołem Voo Voo nagrał płytę Muzyka ze słowami) oraz aktora, Błażeja.

Nagrody i odznaczenia:

1973 - Brązowa Iglica - nagroda czytelników "Słowa Polskiego" we Wrocławiu
1980 - Szczecin - XV PTMF - nagroda specjalna ministra kultury i sztuki dla zespołu grającego w przedstawieniu "Kwartet" Bogusława Schaeffera w Teatrze im.Stefana Jaracza w Łodzi
1981 - Wrocław - XXII FPSW - nagroda za rolę Gonzala w przedstawieniu "Trans-Atlantyk" wg Witolda Gombrowicza w Teatrze im.Stefana Jaracza w Łodzi
1982 - Łódź - Srebrny Pierścień za rolę Gonzala w "Trans-Atlantyku" Witolda Gombrowicza w Teatrze im. Stefana Jaracza w Łodzi
1983 - Opole - IX OKT - nagroda za rolę Ludwika Strawińskiego w przedstawieniu "Listopad"wg Henryka Rzewuskiego w Teatrze im.Juliusza Słowackiego w Krakowie
1985 - Szczecin - XX OPTMF - nagroda dla przedstawienia, nagroda za scenariusz i rolę w przedstawieniu "Scenariusz dla nieistniejącego, lecz możliwego aktora instrumentalnego" Bogusława Scheaffera w Teatrze im.Juliusza Słowackiego w Krakowie
1985 - Kalisz - XXV KST - nagroda za rolę Gillera w przedstawieniu "Wysocki" Władysława Zawistowskiego w Teatrze im.Juliusza Słowackiego w Krakowie
1987 - Szczecin - XXII OPTMF - nagroda za rolę w przedstawieniu "Scenariusz dla trzech aktorów" Bogusława Schaeffera w Teatrze STU w Krakowie
1987 - Wrocław - XXVI FPSW - nagroda za rolę w przedstawieniu "Scenariusz dla trzech aktorów" Bogusława Schaeffera w Teatrze STU w Krakowie
1987 - nagroda przewodniczącego Komitetu d/s RiTV za kreacje aktorskie w spektaklach Teatru TV: "Opowieści Hollywoodu","Fizycy","Ferdydurke"
1987 - Warszawa - Nagroda im. Aleksandra Zelwerowicza za rolę w "Scenariuszu dla trzech aktorów" Bogusława Schaeffera w Teatrze STU w Krakowie oraz za rolę Jakuba w przedstawieniu "Republika marzeń" Brunona Schulza w Starym Teatrze w Krakowie
1988 - Gdańsk-Gdynia - XIII FPFF - nagroda Fundacji Kultury Polskiej za rolę w filmie "Łabędzi śpiew"
1988 - Opole - XIV OKT - nagroda za rolę Jakuba w "Republice marzeń"
1988 - Kalisz - XXVIII KST - nagroda główna za stworzenie kreacji aktorskiej w przedstawieniu "Scenariusz dla trzech aktorów" Bogusława Schaeffera
1989 - Srebrny Pierścień za wspaniałe kreacje w sztukach B.Schaeffera i W.Gombrowicza oraz za znakomity warsztat aktorski rozwijany i prezentowany w działaniach zarówno teatralnych jak i filmowych w Polsce i poza granicami
1991 - Kalisz - XXXI KST - nagroda dziennikarzy za rolę Truffaldina w "Księżniczce Turandot"
1994 - II Festiwal Polskiej Twórczości TV - nagroda za rolę Jethro w spektaklu "Palec boży"
1994 - Złoty Wawrzyn Grzymały
1995 - Nowy Jork - I Festiwal Sztuk Wschodnioeuropejskich - nagroda za występ w "Scenariuszu dla jednego aktora" wg tekstu Bogusława Schaeffera
2000 - tytuł Honorowego Obywatela Gminy Andrychów
2003 - Kielce - Dzika Róża - nagroda dla przedstawienia "Po deszczu" Belbela w Teatrze im.Stefana Żeromskiego w Kielcach przyznawana w plebiscycie publiczności dla najlepszego spektaklu w sezonie 2002/03
2005 - Srebrny Medal Gloria Artis-Zasłużony Kulturze
2011 - Poznań - V Międzynarodowy Festiwal Sztuk Współczesnych dla Dzieci i Młodzieży KON-TEKSTY - wyróżnienie jury młodzieżowego dla spektaklu "Sło"
2014 - Kraków - Nagroda miasta Krakowa za wybitne osiągnięcia w sztuce aktorskiej
2014 - Złoty Medal Gloria Artis - Zasłużony Kulturze
2015 - Toruń - XIII Miedzynarodowy Festiwal Filmowy - TOFIFEST 2015 - Nagroda Specjalna Złoty Anioł za niepokorność twórczą
2016 - Kraków - IX Międzynarodowy Festiwal Teatralny BOSKA KOMEDIA - nagroda dla najlepszej drugoplaniowej roli męskiej w spektaklu "Podopieczni".

Źródła: Culture.pl, FilmPolski, E-teatr, Wikipedia



Opracował Ryszard Klimczak
Dziennik Teatralny
13 lutego 2024
Portrety
Jan Peszek