Jerzy Grotowski (1933 - 1999)

Urodził się 11 sierpnia 1933 w Rzeszowie. Zmarł 14 stycznia 1999 w Pontederze.

Absolwent Wydziału Aktorskiego PWST w Krakowie (1955). W latach 1955-1956 studiował reżyserię w moskiewskim Gosudarstwiennym Instytutie Tieatralnogo Isskustwa im. Łunaczarskiego (w skrócie GITIS). Tam zapoznał się między innymi z technikami aktorskimi i artystycznymi Stanisławskiego, Wachtangowa, Meyerholda i Tairowa.

Po powrocie do kraju został asystentem w krakowskiej szkole teatralnej i rozpoczął tam studia reżyserskie (1956-1960). W 1957 roku debiutował w Starym Teatrze w Krakowie, gdzie przy współpracy Aleksandry Mianowskiej wyreżyserował "Krzesła" Eugène'a Ionesco. W Teatrze Polskiego Radia realizował natomiast słuchowiska oparte na legendach chińskich, tybetańskich i staroindyjskim dramacie Siakuntala.

W 1959 przeniósł się na stałe do Opola, gdzie objął kierownictwo artystyczne Teatru 13 Rzędów. Kierownikiem literackim placówki został Ludwik Flaszen (krytyk literacki i teatralny, wcześniej kierownik literacki w Teatrze im. J. Słowackiego w Krakowie). Współpraca Grotowskiego z Flaszenem w niedługim czasie zaowocowała stworzeniem teatru awangardowego, który stał się także prężnym artystycznym ośrodkiem badawczym.

Pierwsza premiera w opolskim teatrze to wystawiony w 1959 roku "Orfeusz" Jeana Cocteau.

Po likwidacji w 1964 teatru w Opolu Jerzy Grotowski wraz z zespołem przeniósł się do Wrocławia gdzie 16 stycznia 1965 wystawił w Teatrze Laboratorium „Akropolis" (wersja IV).

Jeszcze w 1965 roku we wrocławskim teatrze, który Grotowski nazwał dodatkowo Instytutem Badania Metody Aktorskiej, odbyły się premiery dwóch kolejnych wariantów "Księcia niezłomnego" według Calderona.

"Apocalypsis cum figuris", które obok "Akropolis" i "Księcia niezłomnego" zyskało największy światowy rozgłos spośród wszystkich przedstawień Grotowskiego, doczekało się trzech kolejnych wersji: z 1968, 1971 i 1973 roku. Wszystkie zrealizowano w teatrze we Wrocławiu, który jednak od 1971 roku nosił już nową nazwę Instytutu Aktora - Teatru Laboratorium. Grotowski stworzył to przedstawienie przy współpracy ze swoim czołowym aktorem Ryszardem Cieślakiem. W latach 60. i 70. Teatr Laboratorium odbył kilkanaście wielkich tournée zagranicznych, brał udział we wszystkich liczących się festiwalach teatralnych.

Grotowski budował swój "program", wnikliwie badając relację pomiędzy sceną a widownią i - w konsekwencji - pomiędzy aktorem i widzem.

W miesięczniku "Odra" w 1965 roku Grotowski ogłosił szkic "Ku teatrowi ubogiemu". Tytuł ten stał się później także i tytułem książki, która ukazała się najpierw w Danii, potem w Stanach Zjednoczonych z przedmową Petera Brooka w 1968 roku. Studium Grotowskiego zostało wydane potem w kilkunastu krajach - oprócz Polski i stało się podręcznikiem dla poszukujących teatrów lat 60. i 70. "Ku teatrowi ubogiemu" stanowi podsumowanie pierwszego okresu pracy reżysera. Grotowski usiłował dotrzeć do źródeł praekspresji. Zafascynowany myślą Junga poszukiwał archetypów, które okażą się pomocne w kształtowaniu roli, która ma stać się aktem, ofiarowaniem aktora.

W latach 70. Jerzy Grotowski powoli zaczął odchodzić od teatru, zarzucił realizacje spektakli teatralnych. Pogłębiał studia nad środkowo-azjatycką kulturą i szkołą duchowości. W 1970 roku odbył swoją trzecią podróż na Wschód, pojechał do Indii. (Wcześniej, w 1956 roku był w Azji Środkowej, w 1962 roku odwiedził Chiny.) Zajął się pracą dydaktyczną, prowadził zajęcia i parateatralne staże dla aktorów polskich i zagranicznych.

W 1976 roku Jerzy Grotowski przedstawił nowy program badawczy, który nazwał "Teatrem Źródeł". Program był realizowany na Białostocczyźnie, a także podczas podróży do Meksyku, Nigerii, Indii i na Haiti. Poszukiwania miały charakter etnologiczny i antropologiczny.

W 1982 roku, podczas stanu wojennego, Grotowski wyemigrował do Stanów Zjednoczonych. Na początku był profesorem Columbia University w Nowym Jorku. W 1983 roku został profesorem Uniwersytetu Kalifornijskiego, gdzie realizował swój kolejny projekt "Dramat Obiektywny". W 1984 roku zespół Teatru Laboratorium podjął decyzję o rozwiązaniu wrocławskiej placówki.

Od 1985 roku Grotowski mieszkał w Pontederze we Włoszech. Pracował tam w ośrodku swojego imienia (Work Centre of Jerzy Grotowski - Centro di Lavoro di Jerzy Grotowski) z grupą międzynarodowych stażystów nad programem "Sztuki Rytualne".

Zrealizował cztery spektakle Teatru Polskiego Radia: „Zrzędność i przekora" Aleksandra Fredry (asystent reżysera) w reż. Karola Borowskiego (26 grudnia 1957), „Małżeństwo" Teodora Dreisera, Zony Gale'a, Jamesa Hoppera, Juliana Leonarda Streeta, Bootha Tarkingtona (22 czerwca 1958), „Nagardżuna" Mariana Bielickiego (1 marca 1960) i „Kredowe koło" Anonima (1 października 1961).

Zagrał także w filmie „Kalosze szczęścia" w reż. Antoniego Bohdziewicza (20 października 1958). W 1975 z Konstantym Puzyną napisał komentarz do filmu dokumentalnego o Międzynarodowych Spotkaniach Teatralnych, które odbyły się w Warszawie w dniach 8-28 VI 1975 r..
Był bohaterem czterech filmów dokumentalnych: „Pełen guślarstwa obrzęd świętokradzki..." w reż. Krzysztofa Domagalika (1980), „Jerzy Grotowski. Próba portretu" w reż. Marii Zmarz-Koczanowicz (1999), „Jerzy Grotowski - wierny sobie" w reż. Elżbiety Sitek (1999) i „Grotowski – Flaszen" w reż. Małgorzaty Dziewulskiej (2000).

Pod koniec życia w 1997 roku został profesorem w specjalnie dla niego otwartej katedrze Antropologii Teatru w Collège de France. Zmarł w swoim mieszkaniu w Pontederze, po długiej i ciężkiej chorobie.

Był jednym z największych reformatorów teatru XX wieku.

Nagrody i odznaczenia:
1962 - Wrocław - III Wrocławski Festiwal Teatralny - nagroda za poszukiwania artystyczne, za przedstawienie "Kordian" wg Juliusza Słowackiego w Teatrze Laboratorium 13 Rzędów w Opolu
1967 - Nagroda Prasy Dolnośląskiej
1967 - nagroda ministra kultury i sztuki III stopnia za twórcze osiągnięcia w dziedzinie warsztatu aktorskiego
1968 - Belgrad - Międzynarodowy Festiwal Teatrów Współczesnych - główna nagroda za spektakl "Księcia Niezłomnego" w Teatrze Laboratorium
1969 - Złoty Krzyż Zasługi
1971 - Cordoba (Argentyna) - Festiwal Teatralny - wyróżnienie honorowe przyznawane corocznie przez Stowarzyszenie "Talia" i czasopismo "Seminario Teatral de l'Aire" wybitnemu cudzoziemcowi odwiedzającemu Argentynę
1972 - nagroda państwowa I stopnia za działalność twórczą w Teatrze Laboratorium w dziedzinie inscenizacji i badań nad sztuką aktorską ze szczególnym uwzględnieniem przedstawienia "Apocalipsis cum Figuris"
1973 - tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu w Pittsburgu za "osiągnięcia artystyczne i bezkompromisowe oddanie sprawie przekształcenia i pogłębienia sztuki teatru, by stała się świadectwem porozumienia między ludźmi."
1974 - Krzyż Kawalerski Orderu Odrodzenia Polski
1975 - Medal 30-lecia PRL
1975 - nagroda miasta Wrocławia za działalność twórczą w dziedzinie teatru
1984 - Dyplom Honorowy przyznany z okazji 35-lecie Międzynarodowego Instytutu Teatralnego (ITI) oraz 25-lecia Ośrodka Polskiego ITI w uznaniu wybitnych osiągnięć popularyzujących w świecie polską sztukę teatralną
1991 - Chicago - "GENIUS AWARD" - nagroda Mac Arthur Foundation (drugie po Nagrodzie Nobla wyróżnienie na świecie)
1994 - Prestiżowa nagroda włoska "Nonino"
1994 - tytuł doktora honoris causa New School For Social Research w Nowym Jorku
1996 - nagroda im.Swinarskiego
1997 - Nagroda Wielka Fundacji Kultury za rok 1996
1997 - tytuł Honorowego Obywatela Miasta Opola
1997 - tytuł doktora honoris causa na Uniwersytecie w Bolonii
1979 - Krzyż Oficerski Orderu Odrodzenia Polski
1998 - tytuł Civitate Wratislaviensi Donatus (Zasłużony dla miasta Wrocławia)
1998 - Nagroda Fra Angelico za zasługi w rozpowszechnaniu we Włoszech kulturalnego i artystycznego dziedzictwa i dorobku Polski
1998 - Złoty Pegaz - nagroda władz Toskanii za stworzenie w Pontederze unikalnego miejsca międzynarodowych poszukiwań w dziedzinie teatru
1999 - tytuł Civitate Wratislaviensi Donatus
2000 - Krzyż Komandorski z Gwiazdą OZR
Belgrad - BITEF - Grand Prix dla "Księcia Niezłomnego"
Nagroda Komitetu d/s Radia i TV za adaptację radiową dramatu staroindyjskiego Kalidasy "Siakuntala" w Rozgłośni Krakowskiej

Źródła: Culture.pl, E-teatr, FilmPolski

Opracował Ryszard Klimczak
Dziennik Teatralny
13 stycznia 2024