Kazimierz Kutz (1929 - 2018)

Urodził się 16 lutego 1929 w Katowicach. Zmarł 18 grudnia 2018 w Warszawie.

Ukończył I LO im. Tadeusza Kościuszki w Mysłowicach. Angażował się w działalność organizacji młodzieżowych, takich jak Związek Harcerstwa Polskiego i OM TUR.

W 1953 roku ukończył Państwową Wyższą Szkołę Filmową, Telewizyjną i Teatralną w Łodzi. W czasie studiów był członkiem zarządu uczelnianej organizacji Związku Młodzieży Polskiej. Członek założyciel Stowarzyszenia Filmowców Polskich (1966).

W latach 1979-1982 wykładał na Wydziale Radia i Telewizji Uniwersytetu Śląskiego. W 1981 został prezesem Śląskiego Towarzystwa Filmowego, którego był współzałożycielem. W tym samym roku wybrano go na przewodniczącego Porozumienia Środowisk Twórczych Regionu Śląskiego Solidarności. Brał wówczas udział w Kongresie Kultury, który został przerwany w dniu wprowadzenia stanu wojennego. Został internowany, zwolniono go po kilku dniach. W proteście przeciwko wydarzeniom w kopalni "Wujek" zrezygnował ze stanowiska głównego reżysera Ośrodka TV Katowice, które piastował od 1976 roku. W 1986 podjął pracę jako wykładowca w Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej w Krakowie na Wydziale Reżyserii. W 1990 został szefem Krakowskiego Ośrodka TV, w rok później zrezygnował z tego stanowiska z powodu ataków zakładowej Solidarności. W 1997 roku otrzymał tytuł doktora honoris causa Uniwersytetu Opolskiego.

Debiutował filmem „Krzyż Walecznych" (1959). W 1960 roku nakręcił drugi film „Nikt nie woła". Kolejny film, Ludzie z pociągu (1961) na podstawie opowiadania Mariana Brandysa. Swoje pierwsze filmy Kutz tworzył w opozycji do szkoły polskiej. Jego obrazy skupiały się na obserwacji zwyczajnego życia dalekiego od wielkich idei i romantycznej martyrologii.

„Upał" zrealizowany przez Kutza w 1964 roku jako kontynuacja "Kabaretu Starszych Panów" jest dzisiaj filmem niemal kultowym.
W 1970 roku Kutz nakręcił „Sól ziemi czarnej", rozpoczynając cykl filmów śląskich opartych na własnych scenariuszach – „Perła w koronie" (1972) i „Paciorki jednego różańca" - tzw. tryptyk śląski.

W latach dziewięćdziesiątych, nakręcił film opisujący wydarzenia w kopalni Wujek „Śmierć jak kromka chleba".
W latach dziewięćdziesiątych reżyser nakręcił także trzy filmy telewizyjne. „Straszny sen Dzidziusia Górkiewicza" (1993) „Zawrócony" (1994), „Sława i chwała" (1997).

W 1961 roku Kutz zadebiutował we wrocławskim Teatrze Rozmaitości gdzie wystawił dramat Leona Kruczkowskiego „Śmierć gubernatora". Następna premiera „Skandal w Hellbergu" Jerzego Broszkiewicza również wystawiony w Teatrze Rozmaitości we Wrocławiu (1962).

W realizacjach teatralnych Kutz nie stronił od lżejszego repertuaru. Wyreżyserował dwie sztuki cieszące się wówczas ogromnym zainteresowaniem publiczności - komedię obyczajową „Billy Kłamca" Willisa Halla i Keitha Waterhouse'a w warszawskim Teatrze Komedia (1964) oraz „Koncert Hermana Bahra" w Teatrze Klasycznym w Warszawie (1965). W 1964 roku zrealizował prapremierę sztuki Jarosława Abramowa „Anioł na dworcu" w Teatrze Kameralnym w Warszawie. Dramat rozegrał jak powiatową makabreskę, bawiąc się na scenie konwencją filmową. Porażką zakończyła się natomiast próba przeniesienia na scenę „Savonaroli" Jovana Histriča w Starym Teatrze w Krakowie (1966). Po tej nieudanej premierze reżyser rozstał się z teatrem na kilkanaście lat.

Kiedy w 1977 roku przystępował do pracy nad "Przedstawieniem „Hamleta" we wsi Głucha Dolna" Ivo Brešana w warszawskim Teatrze na Woli był już uznanym reżyserem filmowym, miał za sobą realizację dwóch pierwszych części śląskiej sagi.

Kutz zrealizował później dwie kolejne wersje tego spektaklu w Teatrze Wybrzeże w Gdańsku (1978) i Thalia Theater w Hamburgu (1979). Powrót Kutza do teatru w wielkim stylu zaowocował kolejnymi przedstawieniami, które mówiły o najistotniejszych sprawach współczesnych. Pokazywały ludzi uwikłanych w zewnętrzne okoliczności, którzy wybierali albo postawę oportunistyczną, albo próbowali indywidualnie przeciwstawić się zbiorowości. Do pierwszej grupy należeli niewątpliwie bohaterowie „Bałałajkina i spółki" - sztuki wystawionej w 1978 roku w Teatrze Śląskim im. Stanisława Wyspiańskiego w Katowicach. Szyderczą powieść Michaiła Sałtykowa-Szczedrina „Idylla współczesna" opowiadającą o stosunkach panujących w carskiej Rosji na scenę zaadaptował Siergiej Michałkow. Kutz powtórnie zrealizował tę sztukę w 1984 roku w Teatrze Wybrzeże w Gdańsku. Natomiast doktor Stockmann z dramatu Henrika Ibsena „Wróg ludu" (1979, Teatr Powszechny w Warszawie) świetnie zagrany przez Franciszka Pieczkę, stawał się symbolem świadomej, nieugiętej i godnej postawy.

W rok po premierze sztuki Ibsena w tym samym teatrze Kutz wystawił dramat współczesny – „Kopciucha" Janusza Głowackiego (1980). W tym samym roku w Teatrze im. Wyspiańskiego w Katowicach zrealizował także „Zapach dojrzałej pigwy" Iona Druce - dramat utrzymany w tonacji moralitetowej, w reżyserii Kutza łączący realizm z baśniowością.

W czasach stanu wojennego zagadnieniami historiozoficznymi zajął się w romantycznej „Śmierci Dantona" Georga Büchnera zrealizowanej w warszawskim Teatrze Ateneum (1982). Rewolucja w ujęciu Kutza była wydarzeniem historycznym, w którym rządzą także przypadek i silne ludzkie namiętności.

Zanim reżyser nakręcił „Wkrótce nadejdą bracia" na podstawie sztuki Janusza Krasińskiego, wystawił ją w Teatrze Ateneum w Warszawie (1984). Kolejna realizacja Kutza to polska prapremiera „Opowieści Hollywoodu" Christophera Hamptona w gdańskim Teatrze Wybrzeże (1986). W tym przedstawieniu chyba najpełniej reżyser wykorzystał warsztat filmowca, któremu sprzyjał również temat sztuki.

Kutz realizował także sztuki, w których pozwalał aktorom na ich zawodowy popis. Jeszcze w 1980 roku wystawił „Już po wszystkim" Edwarda Albeego w gdańskim Teatrze Wybrzeże. Grażyna Barszczewska i Roman Wilhelmi zagrali główne role w „Dwoje na huśtawce" Williama Gibsona (Scena na piętrze, Poznań, 1983), Anna Seniuk i Jerzy Kamas wystąpili w „Zwierzeniach służki Zerliny" Hermana Brocha w warszawskim Teatrze Ateneum (1992). „Samych porządnych ludzi", Kutz wystawił z zespołem warszawskiego Teatru Współczesnego. Jedyne, jak do tej pory przedstawienie operowe Kutza to „Halka" Stanisława Moniuszki zrealizowana w 1990 roku na scenie Teatru Wielkiego w Warszawie.

W Starym Teatrze w Krakowie Kutz wyreżyserował „Twórców obrazów" Per Olofa Enquista (1999) - swoistą psychodramę o dojrzewaniu do bycia artystą ze świetnymi rolami Anny Polony (Selma) i Soni Bohosiewicz (Tora). W teatrze krakowskim zrealizował także klasyczne „Damy i huzary" Aleksandra Fredry (2001) oraz „Pieszo" Sławomira Mrożka (2003) pokazując, że dramat napisany przez autora w 1980 roku nie stracił na sile.

W teatrze TV Kutz debiutował w 1965 roku przedstawieniem „Żołnierze" według prozy Ernesta Brylla. Kolejną sztukę dla tego teatru zrealizował dopiero w 1972 roku; były to „Sceny z życia" Molly Golighly na podstawie „Śniadania u Tiffany'ego" Trumana Capote'a. Niestety, kopie tych spektakli zaginęły. Niemal 10 lat później Kutz powrócił do teatralnej pracy w telewizji - w 1981 roku wyreżyserował dwie sztuki na podstawie tekstów Stanisława Bieniasza – „Urlop zdrowotny" i „Stary portfel".

Nowy okres w realizacjach Teatru TV wyznaczył kolejny spektakl Kutza, wyreżyserowany wcześniej na scenie dramatycznej – „Opowieści Hollywoodu" Christophera Hamptona (1986). Odtąd reżyser stale współpracował z telewizją i tutaj właśnie dokonał wielu bardzo ważnych realizacji. W „Opowieściach Hollywoodu" ważną rolę odgrywała koncepcja przestrzeni ujęta w ramę "teatru w teatrze"; studio, w którym kręcono zdjęcia było równocześnie przedstawioną w sztuce wytwórnią z Hollywood. W „Węźle" Feliksa Falka (1987), gdzie dramat trojga ludzi, którzy rozpoczynają życiowy czas podsumowań i rozliczeń popisowo zagrali Ewa Dałkowska, Jerzy Bińczycki i Jan Nowicki. Kolejna premiera - rozsmakowani estetycznie „Wygnańcy" Jamesa Joyce'a (1988). W „Samobójcy" Nikołaja Erdmana (1988) z wielką rolą Janusza Gajosa jako Podsieklanikowa Kutz nie uciekał od chwytów naturalistycznych i dosłowności, ale w całości spektakl stawał się groteskowy i operował szyderczą satyrą. „Dzieci Arbatu" Anatolija Rybakowa w adaptacji Siergieja Kokowina (1989) okazały się natomiast obrazem, często niepotrzebnie zresztą, przesyconym symboliką. W 1990 roku Kutz zrealizował „Kolację na cztery ręce" Paula Barza, w której spotkanie dwóch wybitnych kompozytorów, Bacha i Händla, stało się pretekstem do rozważań o naturze tworzenia, znaczeniu geniuszu w historii oraz o zwyczajnej ludzkiej przyzwoitości. Wielkie, wirtuozerskie role zagrali w tym przedstawieniu Janusz Gajos (Bach) i Roman Wilhelmi (Händel). W komediowym „Zapachu orchidei" Eustachego Rylskiego (1991) Kutz opowiadał o nawróceniu à rebours, w którym stateczny obywatel uczył się przyjemności życia. Z kolei w „Nocy Walpurgii albo krokach Komandora" Wieniedikta Jerofiejewa (1991) reżyser pokazał wstrząsający i drastyczny obraz upodlenia człowieka. Doskonały spektakl „Stalin „Gastona Salvatore nakręcony w 1992 roku był wielkim, wnikliwym dialogiem dwóch aktorów - Jerzego Treli w roli dyktatora i jego błazna Icyka Sagera, którego zagrał Tadeusz Łomnicki. Do tematów rozliczeniowych związanych z II wojną światową powrócił Kutz w 1994 roku w przedstawieniu „Ziarno zroszone krwią" Jerzego Stefana Stawińskiego. Do tematyki współczesnej Kutz powrócił natomiast w „Antygonie w Nowym Jorku" Janusza Głowackiego (1994) i „Emigrantach" Sławomira Mrożka (1995). Po zrealizowaniu sztuki Antoniego Czechowa „Wujaszek Wania" (1994), wyreżyserował dla teatru TV dwie komedie. Pełną subtelnego humoru „Rodzinę" Antoniego Słonimskiego (1995) i „Naszego człowieka" Aleksandra Ostrowskiego. W „Netcie" Eustachego Rylskiego zrealizowanej w 1998 roku ukazywał natomiast środowisko przemysłu filmowego. Ostatnie przedstawienia Kutza dla Teatru TV to, jak do tej pory, „Wielebni" Sławomira Mrożka (2001) i polska prapremiera nowej sztuki Eustachego Rylskiego „Dzień podróżny" (2004).

W 1989 roku Kazimierz Kutz zrealizował dla Teatru TV jedno z najlepszych i najbardziej kontrowersyjnych telewizyjnych przedstawień – „Do piachu..." Tadeusza Różewicza. Kolejny raz z dramatem Tadeusza Różewicza Kutz zmierzył się w 1998 roku, wystawiając w Teatrze TV „Kartotekę rozrzuconą", której sceniczną wersję Kutz przygotował w 1999 roku w Teatrze Narodowym. W 2000 roku w Starym Teatrze w Krakowie reżyser wystawił „Spaghetti i miecz" Tadeusza Różewicza. Ignacy Gogolewski ironicznie zagrał Laurentego w kolejnym realizowanym ostatnio przez Kutza dramacie Różewicza „Na czworakach" (Teatr Narodowy, 2001), w którym autor rozprawiał się z narodowym mitem poety i jego posłannictwa.

Ostatnie realizacje Kutza na scenie dramatycznej to rozprawa o rozpadających się rodzinnych więzach – „Śmierć komiwojażera" Arthura Millera (Teatr Narodowy, 2004), świetny aktorsko, zabawny i gorzki spektakl na podstawie dramatu Pera Olova Enquista „Twórcy obrazów" (Teatr Śląski w Katowicach, 2004), przygotowany już wcześniej przez reżysera w krakowskim Starym Teatrze oraz opowiadająca z humorem o śmierci i przemijaniu „Czaszka z Connemary" współczesnego irlandzkiego dramatopisarza Martina McDonagha (Teatr Ateneum w Warszawie, 2006).

"Spektakl jest po Kutzowsku pieprzny, mocny, pełen ciepłego komizmu i niezłych obserwacji obyczajowych" - pisała Joanna Derkaczew. - "Dobrze pokazuje, że na przyszłych morderców i gwałcicieli pracujemy sobie sami" ("Gazeta Wyborcza" 2006, nr 259).

Ważniejsze nagrody i odznaczenia:
- 1959 - Nagroda polskiej krytyki filmowej - "Syrenka Warszawska" za Krzyż Walecznych - najlepszy polski film roku;
- 1959 - Nagroda polskiej krytyki filmowej - "Syrenka Warszawska" za Krzyż Walecznych - najlepszy polski film roku;
- 1961 - "Srebrny Żagiel" na 14. Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Locarno za film Ludzie z pociągu; Nagroda Ministra Kultury i Sztuki II stopnia za realizację filmów w latach 1960-1962;
- 1962 - Wyróżnienie za reżyserię Skandalu w Hellbergu na 3. Festiwalu Sztuk Współczesnych we Wrocławiu;
- 1970 - Nagroda główna "Złote Grono" za scenariusz do Soli ziemi czarnej na 2. Lubuskim Lecie Filmowym w Łagowie; Nagroda Państwowa I stopnia;
- 1971 - Grand Prix na 9. Międzynarodowych Spotkaniach Młodzieży i Filmu w Grenoble za film Sól ziemi czarnej;
- 1972 - Grand Prix "Złote Grono" za Perłę w koronie - najlepszy film sezonu na 4. Lubuskim Lecie Filmowym w Łagowie; "Złoty Globus" na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Mediolanie za Perłę w koronie; I nagroda i nagroda za reżyserię Perły w koronie na 10. Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Panamie;
- 1973 - I nagroda za Perłę w koronie na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Bancerberge i na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Antwerpii;
- 1980 - Wielka specjalna nagroda jury na 22. Międzynarodowym Festiwalu w Karlovych Varach za Paciorki jednego różańca; Grand Prix za Paciorki jednego różańca na 7. Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku;
- 1981 - Główna nagroda za Paciorki jednego różańca na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Figuerida de Foz;
- 1981 - Nagroda I stopnia Ministra Kultury i Sztuki za filmowy tryptyk śląski;
- 1987 - Nagroda przewodniczącego ds. Radia i Telewizji za reżyserię Opowieści Hollywoodu; Nagroda miesięcznika "Ekran" - "Złoty Ekran" za reżyserię Opowieści Hollywoodu; Nagroda indywidualna przewodniczącego ds. Radia i Telewizji za pracę programową w Ośrodku TV Kraków, reżyserię spektaklu Węzeł oraz opiekę artystyczną nad młodymi realizatorami;
- 1989 - Zasłużony dla Kultury Narodowej - nagroda za wybitne zasługi w działalności artystycznej w upowszechnianiu kultury; Nagroda im. Julisza Ligonia - za wybitne osiągnięcia artystyczne, ze szczególnym uwzględnieniem tematyki śląskiej w jego twórczości;
- 1990 - Nagroda Komitetu Kultury Niezależnej "Solidarność - 1989" za realizację Starego portfela Stanisława Bieniasza w Teatrze TV; Nagroda im. Jerzego Ziętka Ośrodka TV Katowice za reżyserię Starego portfela;
- 1993 - Nagroda im. Konrada Swinarskiego miesięcznika "Teatr" za całokształt twórczości telewizyjnej, ze specalnym uwzględnieniem spektakli Stalin i Noc Walpurgii; Honorowa odznaka ZAIKS-u za wybitne osiągnięcia twórcze;
- 1994 - Nagroda Klubu Krytyki Filmowej - "Syrenka Warszawska" za film Śmierć jak kromka chleba; "Złote Lwy" na 19. Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdańsku za reżyserię filmu Zawrócony; Honorowe wyróżnienie jury i nagroda prezydenta Gdyni za film Śmierć jak kromka chleba; Nagroda specjalna za film Zawrócony na Festiwalu "Prix Europa" w Berlinie; "Złote Grono" na Lubuskim Lecie Filmowym w Zielonej Górze za film Zawrócony;
- 1995 - "Złoty Cielec" - nagroda dla najlepszego filmu europejskiego dla Zawróconego na Międzynarodowym Festiwalu Filmowym w Utrechcie; Dyplom jury zagranicznego dla filmu Zawrócony na Międzynarodowym Festiwalu w Moskwie; Śląska nagroda kulturalna rządu Dolnej Saksonii; Nagroda im. Korfantego za całokształt twórczości artystycznej oraz propagowanie kultury śląskiej w Polsce i za granicą;
- 1996 - "Srebrne Grono" dla filmu Pułkownik Kwiatkowski na 26. Lubuskim Lecie Filmowym w Łagowie;
- 1997 - Honorowa Korona Kazimierza Wielkiego na 3. Lecie Filmów w Kazimierzu Dolnym nad Wisłą; "Złota Kaczka" dla najlepszego filmu polskiego 1996 roku za Pułkownika Kwiatkowskiego;
- 2001 - Nagroda główna 5. Festiwalu Komedii "Talia" w Tarnowie za spektakl Spaghetti i miecz; "Ludwik" - nagroda krakowskiego środowiska teatralnego za spektakl Spaghetti i miecz; Nagroda krytyki im. Boya za twórcze realizacje dramatów Tadeusza Różewicza, w tym spektakli Teatru TV - Do piachu i Kartoteka rozrzucona oraz inscenizacji w Teatrze Narodowym i Starym Teatrze w Krakowie;
- 2002 - Honorowy "Jańcio Wodnik" na "Prowincjonaliach" we Wrześni za "poetycki pejzaż ziemi ukochanej - Śląska";
- 2004 - Polska Nagroda Filmowa "Orzeł" w kategorii: Nagroda za Osiągnięcia Życia; Honorowa Odznaka za Zasługi dla województwa śląskiego; Nagroda Księżnej Jadwigi Śląskiej (nagrodę przyznają środowiska akademickie i artystyczne Wrocławia za dbałość o kulturę i tradycję Górnego Śląska);
- 2005 - Nagroda dla polskiego duetu reżyser - operator (wspólnie z Wiesławem Zdortem) na 13. Międzynarodowym Festiwalu Sztuki Autorów Zdjęć Filmowych "Camerimage" w Łodzi; Złoty Medal Gloria Artis - Zasłużony Kulturze; Śląski Orzeł 2005 - nagroda miesięcznika "Śląsk";
- 2006 - Zasłużony dla Tolerancji - nagroda przyznawana na Festiwalu Kultura Różnorodności;
- 2009 - Nagroda Specjalna "Platynowe Lwy" na 34. Festiwalu Polskich Filmów Fabularnych w Gdyni; Order Zasługi Wielkiego Księstwa Luksemburga; Medal "Za mądrość obywatelską".

Senator IV, V, VI i VIII kadencji, poseł na Sejm VI kadencji.
Trzykrotnie żonaty, obecnie z Iwoną Świętochowską-Kutz (aktorką, grała w 1983 w filmie Kazimierza Kutza „Na straży swej stać będę"),

Był synem Franciszka Kuca, kolejarza i powstańca śląskiego, oraz Anastazji z domu Kamińskiej. Ma czwórkę dzieci - synów Gabriela i Tymoteusza, córki - Wiktorię i Kamilę.

Źródło: culture.pl, Wikipedia, E-teatr, FilmPolski



Opracował Ryszard Klimczak
Dziennik Teatralny
18 grudnia 2020
Portrety
Kazimierz Kutz