Maria Dulęba (1881 - 1959)

Urodziła się 17 października 1881 w Krakowie. Zmarła 6 maja 1959 w Warszawie.

Maria Zofia Dulęba. Piotrowska, Liefeld, Wołoszynowska.

Była córką Adolfa Dulęby i Michaliny Dulęby Używała stale nazwiska Dulęba, czasem tylko dodając nazwisko męża. W 1902 zamierzała przyjąć pseudonim Zołotejko, ale zapewne nigdy pod nim nie występowała. Z pracą sceniczną zetknęła się już we wczesnym dzieciństwie grając w teatrach krakowskich role dzieci (np. Azo - "Beatryks Cenci").

Uczyła się w gimnazjum w Krakowie. W kwietniu 1902 brała udział w objazdach lwowskiego Towarzystwa Miłośników Sceny pod kierownictwem Tadeusza Pilarskiego (grała rolę Niny - "Ahaswer"). Debiutowała 3 czerwca 1902 w Teatrze Miejskim w Krakowie w roli Sylwetty ("Romantyczni") i została zaangażowana. W teatrach krakowskich występowała od jesieni 1902 do 3 marca 1904. Równocześnie kształciła się w szkole dramaturgicznej Gabrieli Zapolskiej, uczestniczyła także w zorganizowanych przez nią przedstawieniach Sceny Niezależnej (marzec 1903). W sezonie 1904/05 występowała w krak. Teatrze Ludowym (dyrektor Kazimierz Gabryelski), jesienią 1905 w objazdowym zespole Wandy Siemaszkowej, a następnie w Warszawie: 1906-09 w Teatrze Małym, a 1909-12 w zespole dramatu Warszawskich Teatrów Rządowych. Wyjeżdżała także na "wieczory deklamacyjne" do Wilna. W 1912 zaangażowana przez Arnolda Szyfmana do zespołu przyszłego Teatru Polskiego w Warszawie, wzięła udział w objeździe miast rosyjskich. W Teatrze Polskim występowała od stycznia 1913 do 1918. W 1919 przeszła do Teatru Rozmaitości i związała się z powstającym wówczas teatrem Reduta.

W zespole Reduty pozostawała do 1923; należała do grona najbliższych współpracowników Juliusza Osterwy i Mieczysława Limanowskiego (w jednym z listów Osterwa nazwał ją "sercem Reduty"). Grała wówczas wiele ról, zaczęła także reżyserować (m.in. "Alchemika miłości", 1922). W sezonie 1923/24 występowała w Teatrze Rozmaitości (również reżyserowała, m.in. "Rycerza powietrza"), w sezonie 1924/25 w Teatrze Polskim i Teatrze Małym, od 1925 w Teatrze Narodowym i Teatrze Nowym (od 1934 także na innych scenach Towarzystwa Krzewienia Kultury Teatralnej). Wyjeżdżała niekiedy na występy gościnne, m.in. do Krakowa (1922, 1933) i Torunia (1923). Mimo pracy w innych teatrach nie zerwała związków z Redutą: w 1926 była na występach gościnnych w Wilnie w Teatrze na Pohulance, należała do zarządu Towarzystwa Zespołu Reduty (była jego honorowym wiceprezesem), a od 1933 współpracowała z Instytutem Reduty (zajmowała się reżyserią; przygotowała m.in. "Lekkomyślną siostrę" i organizowała wraz z Ewą Kuniną przedstawienia dla młodzieży, tzw. Pokazy Szkolne). Podczas II wojny światowej nie występowała w teatrze. Po zakończeniu wojny wróciła na scenę w sezonie 1945/46 w Starym Teatrze w Krakowie (znalazła się tu po upadku Powstania Warszawskiego); od początku 1946 do 1947 kierowała wraz z Emilem Chaberskim Teatrem Kameralnym Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego (w którym reżyserowała i grała, m.in. rolę tytułową w "Wariatce z Chaillot"), była także kierownikiem artystycznym Krakowskiego Teatru Objazdowego Towarzystwa Uniwersytetu Robotniczego. Od 1947 do końca życia występowała w Teatrze Polskim, potem też Teatrze Kameralnym, w Warszawie. W 1948 reżyserowała gościnnie "Rozdroże miłości" w Teatrze Klasycznym. 19 grudnia 1955 obchodziła w Teatrze Polskim jubileusz pięćdziesięciolecia pracy grając rolę Celiny Bełskiej ("Dom kobiet").

Wyróżniała się bardzo dobrymi warunkami zewnętrznymi: była blondynką o wyrazistych oczach, regularnych rysach ("profil kamei" - Hanna Małkowska) i dużym wdzięku osobistym; głos miała głęboki i melodyjny. Była aktorką wszechstronną, grała ok. dwustu ról. Początkowo - w Teatrze Miejskim w Krakowie - powierzano jej role w repertuarze klasycznym, m.in. bohaterek romantycznych i szekspirowskich: Salomei ("Sen srebrny Salomei"), Mirandy ("Burza" Williama Szekspira), Aliny ("Balladyna"). Powodzenie przyniosły jej jednak dopiero występy we współczesnych sztukach pol. i obcych. Pierwszy poważniejszy sukces odniosła w 1907 grając rolę Władki ("Aszantka"); następnie grała m.in. Erykę ("Na progu młodości"), Gretchen ("Alzacja"), Ludwikę ("Pan Brotonneau"), Zuzannę ("Don Juan" T. Rittnera), Adę ("Murzyn"). Sztuka aktorska D. ukształtowała się w pełni w okresie jej pracy w Reducie (1919-23). Stała się reprezentatywną aktorką tego zespołu i - jak przypuszczał Edward Csató - "jej styl najbardziej przyczynił się do powstania późniejszej opinii o połączeniu realizmu z poetyckością w charakterze redutowych przedstawień". Zgodnie z zasadami Reduty szukała materiału do budowy roli w biografii i psychologii postaci. "Myślę o człowieku, którego mam stworzyć na scenie - pisała - Przy pomocy kontekstów komponuję cały film z jego życia" (rkps IS PAN). Charakterystyczny dla niej był autentyzm szczegółów, dających złudzenie prawdziwości przeżycia, obmyślonych z precyzją, ale i subtelnością wymagającą u widzów współudziału wyobraźni (wg Ireny Babel nazywano ją "mistrzynią niedopowiedzianego półtonu"). "Postacie, które realizowała - pisał Edward Csató - umiały żyć tak intensywnie swoim skomplikowanym i niepokojącym życiem wewnętrznym, że robiły wrażenie jakby trochę nieobecnych przy tym, co realnie działo się na scenie". W teatrze Reduta grała Podstolinę ("Fircyk w zalotach"), Panią Janę ("Przechodzień" B. Katerwy), Żonę ("Alchemik miłości"); najlepszą jej rolą z tego okresu była Maria ("W małym domku", 1919), kreacja entuzjastycznie oceniona przez autora sztuki ("Dała mi przeżyć jedne z najpiękniejszych chwil w życiu, może najpiękniejsze" - Tadeusz Rittner).

W okresie poredutowym grała m.in. Magdalenę ("Rozkosz uczciwości"), Eleonorę ("Śmierć kochanków"), Mirska ("Klub kawalerów"), Baltowa ("Fortepian"), Panią Tabret ("Święty płomień"), Mademoiselle Boutin ("Mademoiselle"), Panią Alving ("Upiory"), Rollisonową ("Dziady"), Zebrzydowiecką ("Dowód osobisty"), Martę ("Głupi Jakub"). Z ról powojennych najwyżej oceniono tyt. rolę w "Wariatce z Chaillot" i Celinę Bełską ("Dom kobiet"). Grała ponadto m.in. Panią Pik ("Nieboszczyk pan Pik"), Sybillę Bierling ("Pan inspektor przyszedł"), Hrabinę Karolową ("Lalka" Zygmunta Leśnodorskiego wg Bolesława Prusa), Helenę Gornostajewą ("Lubow Jarowaja"). Wariatka z Chaillot została uznana za najdojrzalszą, a zarazem najbardziej niepokojącą kreację Dulęby. Jak wszystkie jej dotychczasowe wielkie role była syntezą sprzecznych elementów, realności i poezji, ale użycie jaskrawych kontrastów, deformacji brutalnej i groteskowej świadczyło o nowej zasadzie tej syntezy - tragicznej ironii w pojmowaniu losów i natury człowieka. Rola Wariatki z Chaillot "była jakby kompozycją wszystkich motywów tragicznie lirycznych i ironicznie charakterystycznych, jakie cechowały całą moją twórczość - stwierdziła Dulęba - jakby spełnieniem tego, co powiedział Szekspir: Jesteśmy z tego materiału, z którego zrobione są sny" (Teatr 1952 nr 16).

Przez wiele lat zajmowała się pracą pedagogiczną. W sezonie 1929/30 uczyła gry scenicznej w Oddziale Dramatycznym Państwowego Konserwatorium Muzycznego w Warszawie, w 1936-39 wykładała w Państwowy Instytut Sztuki Teatralnej, w 1945-47 w Studium Dramatycznym w Krakowie, w 1947-52 w Państwowej Wyższej Szkole Aktorskiej (potem PWST) w Warszawie.

Przed 1939 występowała w czternastu pol. filmach. Działała we władzach ZASP, m.in. w 1937 była członkiem Naczelnej Rady Artystycznej. Była trzykrotnie zamężna; pierwszym jej mężem był dziennikarz Jan Piotrowski, drugim - inżynier Henryk Liefeld, trzecim - pisarz Julian Wołoszynowski.

Pochodziła z rodziny szlacheckiej pieczętującej się herbem Alabanda.

Nagrody i odznaczenia:
1949 - Prezydent RP Bolesław Bierut nadał jej Order Sztandaru Pracy II klasy, a w
1953 - Złoty Krzyżem Zasługi
1955 - Nagroda Państwowa I stopnia za całość działalności aktorskiej.

Źródło: Słownik Teatru Polskiego, FilmPolski, Wikipedia, E-teatr.

Opracował Ryszard Klimczak
Dziennik Teatralny
17 października 2017