Tadeusz Gajcy (1922-1944)

Urodził się 8 lutego 1922 w Warszawie. Zginął 16 sierpnia 1944 roku w Powstaniu Warszawskim.

Tadeusz Stefan Gajcy, ps. "Karol Topornicki", "Roman Oścień", "Topór".

Od 1935 roku uczęszczał do Gimnazjum oo. Marianów na Bielanach w Warszawie. Podczas niemieckiej okupacji mieszkał w Warszawie. Kontynuował naukę na tajnych kompletach licealnych zorganizowanych przez oo. marianów w legalnej Miejskiej Szkole Drogowej. Wiosną 1941 roku zdał maturę, po czym rozpoczął studia polonistyczne na tajnych kompletach Uniwersytetu Warszawskiego. Pod koniec 1941 roku został członkiem konspiracyjnej organizacji Konfederacja Narodu. Od 1942 roku był reporterem w jej piśmie "Nowa Polska - Wiadomości Codzienne". Działał w kręgu młodych twórców skupionych wokół pisma "Sztuka i Naród" oraz tzw. Ruchu Kulturowego. Debiutował w 1942 roku na łamach "Sztuki i Narodu" wierszem "Wczorajszemu". W 1942 roku został członkiem redakcji, w listopadzie 1943 roku, po śmierci poprzednika - Andrzeja Trzebińskiego, redaktorem. Drukował tam swoje wiersze, fragmenty prozy, artykuły i recenzje (pod pseudonimami Karol Topornicki, Roman Oścień, a także anonimowo).

Należał do AK, współpracował z referatem literackim Podwydziału Propagandy Mobilizacyjnej "Rój" Biura Informacji i Propagandy AK. Uczestniczył w konspiracyjnych wieczorach literackich, na których przedstawiał swoje utwory. W 1942 roku uzyskał II nagrodę w konkursie "Biuletynu Informacyjnego" na marsz żołnierski za wiersz "Uderzenie", w 1943 roku nagrodę "Kultury Jutra" za wiersze "Śpiew murów" i "Rapsod o Warszawie". Brał udział w zorganizowanej przez W. Bojarskego akcji składania kwiatów pod pomnikiem Mikołaja Kopernika 25 maja 1943 roku w 400. rocznicę śmierci uczonego. W 1943 roku zrezygnował z pracy zarobkowej i studiów, poświęcając się całkowicie pracy konspiracyjnej. Wiosną 1943 roku uczestniczył w Kursach Prasowych Sprawozdawców Wojskowych organizowanych przez Biuro Informacji i Propagandy AK. Po wybuchu powstania walczył na Starym Mieście w grupie szturmowo-wypadowej porucznika Ryszarda (Jerzego Bondorowskiego).

Związany był z Konfederacją Narodu, organizacja skrajnie prawicową, kontynuującą przedwojenną działalność nacjonalistycznego ONR. W swojej publicystyce na łamach "Sztuki i Narodu" głosił poglądy zgodne z linią organizacji i pisma - negację wartości sztuki międzywojennej (z czego wyłączał jednak Czechowicza i Miłosza) i emigracyjnej, podkreślanie dziejowej roli Polski, agitację na rzecz liryki zagrzewającej do boju - jednak prezentował spojrzenie bliższe literackiemu niż ideologicznemu, wykazywał pewne tendencje pojednawcze w stosunku do pisarzy innych orientacji politycznych, a także pewne znaki odżegnywania się od totalistycznej koncepcji literatury i kultury głoszonej przez KN.

Twórczość poetycka Gajcego skupia się w tomach "Widma", "Grom powszedni" (wydanych w podziemiu), wierszach i opowiadaniach publikowanych na łamach "Sztuki i Narodu" oraz utworach pozostawionych w rękopisach (m.in. "Misterium Niedzielne" przedstawiające pełną napięcia atmosferę ostatnich miesięcy 1939 roku w formie ludowej szopki oraz dramat "Homer i Orchidea"). Rozpoczynał od liryki tyrtejskiej, zgodnie z założeniami SiN, jednak w swojej dojrzałej twórczości wypracował własną wizję poezji. Nawiązując do katastrofizmu, głównie Drugiej Awangardy, prezentował jednak jego swoistą wizję - szczególnie nasyconą negatywizmem, spiętrzającą i zagęszczającą obraz apokaliptycznej makabry, a także wprowadzającą elementy groteski. Rzeczywistość ukazywał w wizyjno-symbolicznych obrazach, często posługiwał się konwencją snu dla łączenia elementów realistycznych i baśniowych, obok poematów sięgał do form ballady, bajki, kolędy, piosenki. W tomie "Grom powszedni" przewodnim motywem wierszy stała się myśl o mistycznym sensie ofiary w imię miłości do ludzi i ojczyzny, a kluczowymi kwestiami oswajanie śmierci i wybór pomiędzy nienawiścią i miłością, dokonany ostatecznie na korzyść miłości.

Zginął 16 sierpnia 1944 w powstaniu warszawskim jako żołnierz AK w kamienicy przy ul. Przejazd nr 1/3 (dziś ul. gen. Andersa), wysadzonej przez niemieckich żołnierzy. Wraz z nim zginął poeta Zdzisław Stroiński. W niektórych, aczkolwiek nielicznych źródłach, jako inną możliwą datę zgonu podaje się 22 sierpnia 1944, a miejscem śmierci miałby być Arsenał; jest to jednak znacznie mniej prawdopodobne.

Ciało poety zostało ekshumowane przez rodzinę wiosną 1946. Dopiero wtedy ustalono, gdzie poległ. Sądząc z obrażeń, zginął na skutek uduszenia pod zwałami gruzu. Został pochowany w kwaterze powstańczej na wojskowych Powązkach.

Tadeusz Gajcy uważany jest za najwybitniejszego, obok Krzysztofa Kamila Baczyńskiego, twórcę pokolenia Kolumbów.

Tomy poetyckie z czasów wojny:

"Widma. Poemat", Warszawa 1943 (pod pseudonimem Karol Topornicki)
"Grom powszedni", Warszawa 1944 (pod pseudonimem Karol Topornicki)

Wybory wierszy po 1945:

- Utwory zebrane. Poezje i dramat 'Homer i Orchidea', Warszawa 1952
- Utwory wybrane. Wiersze - Poematy - Proza, przygotowanie, wstęp i posłowie: Lesław M. Bartelski, Kraków 1968
- Pisma. Juwenalia - Przekłady - Wiersze - Poematy - Dramat - Krytyka i publicystyka literacka - Varia, przygotowanie, wstęp i posłowie: Lesław M. Bartelski, Kraków 1980

Odznaczenia:
2 sierpnia 2009 prezydent Lech Kaczyński pośmiertnie odznaczył Gajcego Krzyżem Komandorskim Orderu Odrodzenia Polski za wybitne zasługi dla niepodległości Rzeczypospolitej Polskiej, za osiągnięcia w działalności na rzecz rozwoju polskiej kultury.

Bartłomiej Szleszyński
Culture.pl
8 lutego 2022