Teatr kabuki – wyrafinowanie i efektowna widowiskowość.

"Dla aktora kabuki najważniejsza jest teoria Kwiatu(hana) [...], czyli jakby umiejętność wykraczania poza siebie samego, odrzucania Kwiatu Indywidualnego, odnajdywania Kwiatu Prawdziwego po to, by ukazać autentyczne piękno postaci i zachwycić widza."
[Z wywiadu Estery Żeromskiej z aktorem kabuki(onna-gata) Kataoka Hidetaro, w: Japoński teatr klasyczny. Kabuki, bunraku]

Kabuki znaczy w języku japońskim „śpiew-taniec-sztuka". Termin kabuki z jednej strony oznacza umiejętność(-ki) wykonywania pieśni(ka-) i tańczenia(-bu-), a zarazem coś awangardowego, nowego, dziwnego, wykraczającego poza ramy normalności. Początkowo nazwę tego gatunku widowiska wywodzono od czasownika kabuku (odchylać się, wyróżniać). W XVI wieku teatr ten stanowił formę rozrywki masowej, rozwinął się jako antyteza Nō, teatru wyższych sfer. Kabuki jawi się jako tętniąca życiem tradycyjna forma teatru japońskiego, znana na całym świecie z niezwykle wysublimowanego, precyzyjnie wykonywanego makijażu, prezentacyjnego, brawurowego, silnie skodyfikowanego aktorstwa oraz zintegrowanego, wspaniałego tańca, całkowicie męskiej tradycji wykonawczej (od ustanowienia zakazu występowania kobiet w 1629 roku), intymnej więzi z publicznością oraz twórczego wykorzystania muzyki.

Teatr ten jest syntezą trzech rodzajów sztuki: recytacji, śpiewu i tańca. Wyłoniły się w nim trzy nurty: — sztuki obyczajowe, — sztuki historyczne, — taniec dramatyczny. Dialogi i monologi wygłaszane są na tle muzycznym, zaś rodzaj dykcji, stosowanej przez wykonawców, nosi wyraźnie wpływy japońskiej instrumentalistyki. Recytacja kabuki to coś pośredniego między śpiewem a mową, słowo poparte jest zaś gestem, który z kolei wzmocniony bywa muzycznym odpowiednikiem. Aktora obowiązuje „muzyczne" wygłaszanie scenicznej mowy, musi wtórować instrumentom.

Teatr kabuki narodził się wśród wielkomiejskiego pospólstwa, a jego korzenie tkwią w żywiołowej, przepełnionej chęcią rozrywki, ale także wiary w siły nadprzyrodzone potrzebie społeczeństwa czasów przełomu. Powstał on z tańca i poezji. Do połowy XVIII wieku trwał proces kształtowania się dramatu, sceny, udoskonalania techniki gry aktorskiej. Na początku XIX wieku kabuki osiągnęło doskonałość formy. U schyłku tego samego stulecia, z powodu fascynacji teatrem Zachodu, rozpoczął się niefortunny proces jego modernizacji połączony z jednoczesnym procesem uklasycznienia.

Historia rozwoju teatru kabuki
Estera Żeromska, wybitna badaczka, znawczyni i autorka książek poświęconych teatrowi japońskiemu, wyróżnia pięć okresów rozwoju teatru kabuki - pierwszy, trwający od końca XVI wieku do 1651, związany był z działalnością Okuni, kapłanki świątyni shintoistycznej w Izumo-taisha. Zapoczątkowała ona proces kształtowania w Japonii tego nowego gatunku teatralnego.

Tańce Okuni określano też mianem(-onna)kabuki-odori, czyli dziwacznymi(kabuki) tańcami kobiecymi(onna-). Wykonywała tzw. tańce yayako odori, które z jednej strony zyskiwały ludziom przychylność bóstw i dusz zmarłych, z drugiej zaś, cieszyły się popularnością w świecie doczesnym. Jej występy były także przesycone erotyzmem. Ukazywała się ona na scenie często w męskim przebraniu (w stroju misjonarzy chrześcijańskich, z różańcem i krzyżem na szyi, wyglądała bardzo ekstrawagancko w luźno związanej fioletowym pasem, brokatowej narzucie na kimono, spod której widać było męską bieliznę - grała ona kabukimono, miejskiego hulakę, weterana wojen), wykonywała rytualny taniec nembutsu-odori, z czasem łącząc go ze śpiewem. Słynęła także jako fenomenalna interpretatorka krótkich żartobliwych skeczy.

Okres Edo, w którym Okuni rozpoczynała swoją działalność, przeszedł do historii jako ponad 250 lat pokoju, izolacji od świata, istnienia sztywnych ram społecznych, silnej kontroli władzy i rozkwitu niezwykle bogatej kultury mieszczańskiej.

Pierwsze przedstawienie kabuki odori miało miejsce w Kioto w 1603 roku. To właśnie w Edo narodziło się to, co najbardziej charakterystyczne i wyjątkowe dla tego gatunku japońskiego teatru: gwałtowny styl gry aragoto, wyjątkowe kostiumy, makijaże i fabuły. Edo jest także rodzinnym miastem najważniejszego rodu aktorskiego, założonego przez Ichikawę Danjūrō I(1660-1704), a także największego rodu Nakamura - początkowo właścicieli teatru, z czasem również aktorów.

W wyniku wielkiej popularności działalności Okuni, po całej Japonii zaczęły krążyć grupy kobiet, ale także grupy młodzieńców, którzy prezentowali przed publicznością kabuki odori. W tymże widowisku korzyści dostrzegły prostytutki, którym służyło ono do reklamowania swoich usług i umiejętności, a ich występy stały się popularne nie tylko w Kioto(yūjo kabuki, kabuki prostytutek). Rosnąca liczba skandali i umacnianie społecznego morale miało wpływ na zakazanie występów kabuki odori, czyli występującym kobietom.

Wprost proporcjonalnie do zanikania onna kabuki(kabuki kobiet) popularność zaczęły zyskiwać występy młodzieńców(wakashū kabuki – widowisko łączące elementy śpiewu i tańca, młodzieńcze fryzury). Treść ich tańców była prawdopodobnie dość mało istotna i ważniejszy był erotyzm młodzieńców niż przedstawienie samo w sobie. Przez rosnącą popularność wakashū kabuki szybko zaczęły się i w tych kręgach pojawiać te same mechanizmy, które przyczyniły się do zakazania onna kabuki.

Skoro władze zakazały występowania na scenie kobietom i młodzieńcom, role kobiece również przejęli dojrzali mężczyźni(yarō kabuki). Zmienia się wówczas charakter odgrywania postaci. Stał się on zdecydowanie bardziej stylizowany i teatralny.

"Bywalca domu uciech nie charakteryzowały już kobiece czy młodzieńcze ruchy. Jego sposób poruszania się był ostry i silny, sylwetka - męska. Kiedy stał nieruchomy na scenie, jego kimono biło w oczy nieskazitelną bielą, ale gdy się poruszał, lśnił cały, gdy światło odbijało się we wzorze jelenich rogów, charakterystycznych dla zbroi wojowników".

Okres drugi(od połowy XVII do połowy XVIII wieku), w którym nastąpił rozwój dramatu, czyli tzw. okres Genroku uchodzi za fazę szczytową w rozwoju kabuki. Obejmuje on czas od mniej więcej 1673 do 1736. W drugiej połowie XVII wieku można już mówić o faktycznym teatrze kabuki. Kabuki odori stało się wówczas zdecydowanie domeną dojrzałych mężczyzn.

Można uznać, że w okresie Genroku kabuki rozkwitło i na trwałe wpisało się w życie mieszkańców trzech głównych japońskich miast. Wyznacznikiem licencji była wieża budowana przed teatrem – yagura. Miały one znaczenie informacyjne – przed spektaklami i po ich zakończeniu to z nich rozbrzmiewały bębny odaiko, ale także symboliczne - to dzięki nim teatr łączył się z innym wymiarem i spektaklom mogły towarzyszyć bóstwa i duchy.

Ożywienie dramatu związane jest z działalnością Chikamatsu Monzaemona, która wpłynęła na powstanie i ugruntowanie się podstawowych emploi aktorskich, między innymi słynnych ról kobiecych onna-gata, a także technik i stylów gry(wagoto, aragoto). Z tej przyczyny aktorzy pod koniec XVII przestali improwizować, a zaczęli być bardziej wierni tekstowi dramatycznemu.

Okres trzeci(druga połowa XVIII wieku) to czas, w którym pod wpływem teatru lalkowego następował dalszy rozwój dramatu, sceny, aktorstwa, komponowanej na skamisen muzyki, która swą ówczesną popularność zawdzięczała utworom Miyakojiego Bungonojo.

Okres czwarty(od początku XIX wieku do 1868) - to okres dojrzałości artystycznej i wielkiej popularności kabuki. Ton nadawał wówczas Tsuruya Nanboku IV – wybitny dramatopisarz.

Okres piąty(od 1868 do dziś) odznacza się procesami modernizacyjnymi, związanymi z otwarciem się Japonii na Zachód w 1853, a następnie stopniową europeizacją teatru kabuki.

Oliwia Bukat
Dziennik Teatralny Warszawa
6 sierpnia 2020