W 100. rocznicę urodzin

Upamiętniając 100. rocznicę urodzin malarza, scenografa i twórcy teatru Józefa Szajny Muzeum Śląskie w Katowicach zaprasza na wernisaż wystawy pt. "100 × TeArt. Wolność Józefa Szajny", który odbędzie się 2 czerwca o godz. 18.00 w przestrzeni wystawy stałej Centrum Scenografii Polskiej na poziom -4 w siedzibie Muzeum Śląskiego w Katowicach przy ulicy T. Dobrowolskiego 1.

"100 × TeArt. Wolność Józefa Szajny" to tytuł największej jak dotąd wystawy poświęconej wybitnemu twórcy Józefowi Szajnie, którego 100. rocznicę urodzin obchodzimy w tym roku. Ze względu na dramat Ukraińców, którzy w wyniku rosyjskiej agresji doświadczają niewyobrażalnych krzywd, wystawa nabiera wyjątkowego wymiaru. Jej temat staje się aktualny w kontekście wojny, która do niedawna wydawała się jedynie smutnym wspomnieniem przeszłości.

Dla uczczenia jubileuszu 100. rocznicy urodzin Szajny Muzeum Śląskie przygotowało retrospektywną wystawę pt. "100 × TeArt. Wolność Józefa Szajny". Tytułowe słowo pochodzi ze zbitki znaczeń: sztuka i teatr. Na ekspozycji zgromadzono 100 prac, oddając głos artyście, przedstawiając jego dzieła (projekty scenografii, obrazy, instalacje) i obszernie cytując wypowiedzi. Dla Szajny pierwotną wartością była wolność, którą dawała mu niczym nieograniczona kreacja. Tworzony przez niego autorski teatr organiczny był trudny w odbiorze, niepokojący, drażniący widza, manifestujący przez formę najważniejsze przesłanie.

Sala ekspozycyjna została podzielona na siedem kręgów znaczeniowych. Tematami są doświadczenia obozowe, znaki i metafory charakterystyczne dla twórczości Szajny, teatr paniki i sklejony świat – pojęcia odnoszące się do teatru narracji plastycznej. Wyodrębniono też obszary ilustrujące myśli: "Człowiek jest podmiotem, nie przedmiotem świata" oraz "Przez pracę staję się optymistą". W ostatniej części pt. "Teatr jest moją intymnością" zawisły wybrane obrazy z ważnego cyklu "Epitafia i apoteozy". Najważniejsza instalacja Reminiscencje została wyeksponowana wraz z cytatem:

Reminiscencje to nie tylko rzecz o pamięci, ale ostrzeżenie przed zagładą i dziś możliwą. To świat wielkiej ciszy, która obrazuje nagle przerwane życie.

Teatr budował Szajna według zasady układów, ciągów obrazów, co jest widoczne w aranżacji. Pola narracji wyznaczają teatralizowane ekspozytory o zróżnicowanej wielkości. Wejście na salę prowadzi przez wyciętą w czarnej ścianie sylwetę – symboliczną pustkę, najbardziej rozpoznawalny znak Szajny. Na rewersach ekspozytorów wyświetlono animację autorstwa Ewy Kucharskiej. Artystka ożywiła w swej pracy fragmenty mrowisk, zdjęć obozowych i sylwet. Wśród drgających obrazów oglądający kroczy w głąb Szajnowej rzeczywistości, rzucając cień ku wyjściu, widząc wybijający się napis:

Mrowiska to my wszyscy, jest nas na świecie coraz więcej bezimiennych, zagubionych, wyobcowanych i małych.

O los człowieka narażonego na opresje Szajna upominał się najgłośniej. Wrażenia dopełnia ekspresyjna, nieregularnie rytmiczna muzyka Aleksandra Lasonia skomponowana do spektaklu "Ślady".

"Wszystko znajome postacie". Karolina Freino, Róża Luksemburg i katastrofa klimatyczna w Studio BWA Wrocław
Kuratorka wystawy: Jolanta Niedoba. Czas trwania wystawy: 3 czerwca 2022 r. – 8 stycznia 2023 r.

***
Józef Szajna urodził się 13 marca 1922 r. w Rzeszowie, zmarł 24 czerwca 2008 r. w Warszawie. Jeden z najwybitniejszych artystów świata teatru i sztuki. Malarz, scenograf, reżyser, teoretyk teatru, twórca autorskich, nowatorskich spektakli. Swoje prace przedstawiał na kilkuset wystawach indywidualnych i zbiorowych niemal na całym świecie. Twórca i dyrektor Centrum Sztuki Studio Teatr‑Galeria w Warszawie. Profesor Akademii Sztuk Pięknych w Warszawie, założyciel i kierownik Podyplomowego Studium Scenografii. Doktor honoris causa kilku uniwersytetów. Uczestnik walki antyfaszystowskiej. Więzień obozów koncentracyjnych: Auschwitz i Buchenwald. Po wojnie studiował w Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie. W latach 1955–1965 w Teatrze Ludowym w Nowej Hucie prowadził awangardowe działania plastyczne. Powstały wtedy spektakle: "Myszy i ludzie" J. Steinbecka (1956), "Imiona władzy" J. Broszkiewicza (1957), "Dziady" A. Mickiewicza (1962). W 1962 roku współrealizował z Jerzym Grotowskim "Akropolis" S. Wyspiańskiego w Teatrze 13 Rzędów w Opolu. Tworzył spektakle autorskie: "Faust", "Replika" (1971), "Witkacy" (1972), "Gulgutiera" (1973), "Dante" (1974), "Cervantes" (1976), "Majakowski" (1978), "Ślady" (1992), "Szczątki" (1995), "Déballage" (1997). W 2007 roku położył kamień węgielny pod Kopiec Pamięci i Pojednania w Oświęcimiu – Mieście Pokoju.

"Bujna" — wystawa Anny Szprynger w galerii Zamek w Reszlu
W okresie okupacji niemieckiej był uczestnikiem ruchu oporu, działał w Związku Walki Zbrojnej, który dał początek AK. W styczniu 1941 roku został aresztowany na Słowacji, podczas próby przedostania się na Węgry. Był więziony kolejno w Muszynie, Nowym Sączu i Tarnowie, aż wreszcie w lipcu przetransportowano go do obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau jako więźnia numer 18729.



Anna Kopaniarz
Muzeum Śląskie w Katowicach
7 czerwca 2022
Portrety
Józef Szajna