Wileński Teatr „Lėlė"

Od 1977 roku teatr ten znajduje się na Starówce wileńskiej, przy ulicy Arklių 5 (ul. Końska) w budynku, który kiedyś należał do książąt Ogińskich. Na przełomie XVII-XVIII w. wznieśli tu oni barokowy pałac, który został przebudowany później w stylu klasycyzmu.

Jesienią 2014 roku na gmachu, w którym znajduje się także lokum Państwowego Teatru Młodzieżowego, umieszczono herb rodowy Ogińskich. Dotychczas nigdy na tym pałacu herbu nie było, ale w ramach rekonstrukcji pałacu postanowiono w ten sposób uhonorować znanych mecenatów kultury.

Autorem stylizowanego, ważącego 400 kg herbu jest wileński rzeźbiarz Konstantinas Navasaitis. Na rekonstrukcję teatru Ministerstwo Kultury Litwy przeznaczyło ponad 10 mln euro.

Teatr „Lėlė" powstał w 1958 r. i jest największym teatrem lalkowym w kraju.
W ciągu roku wystawia się około 300 spektakli, które ogląda około 35 000 widzów.
W bieżącym repertuarze teatru są 24 spektakle. Wśród nich legendarne już „Czerwony Kapturek", „Trzy świnki", „Dziadek do orzechów".
Repertuar obejmuje klasykę i sztukę współczesną, zachowując między nimi równowagę. Są to sztuki autorów litewskich oraz adaptacje światowej literatury dla dzieci, w tym najpiękniejsze baśnie Hansa Christiana Andersena: „Calineczka", „Brzydkie kaczątko", „Królowa Śniegu".

Przedstawienia odbywają się w dwóch salach — Wielkiej — liczącej 220 miejsc oraz Małej, znajdującej się w gotyckich pałacowych piwnicach i mieszczącej około 50 widzów.

W Wielkiej sali mieściła się niegdyś sala balowa, którą książę Michał Kleofas Ogiński przerobił na salę teatralną i wspaniałomyślnie pozwolił w niej wystawiać sztuki dla wilnian. Podczas okupacji hitlerowskiej w sali tej wystawiane były sztuki teatru działającego w Getcie Wileńskim. Jest to jedna z trzech autentycznych sal, które zachowały się w naszym mieście. Dwie pozostałe to sala w Teatrze na Pohulance (obecnie Rosyjski Teatr Dramatyczny na Litwie) oraz sala koncertowa Litewskiej Filharmonii Narodowej.

Najważniejszym widzem teatru „Lėlė" jest dziecko, ale w repertuarze są także propozycje dla dorosłych widzów.
Sztuki dla teatru pisali m. in. słynni litewscy poeci Sigitas Geda i Marcelijus Martinaitis, muzykę tworzyli znani współcześni kompozytorzy
– Feliksas Bajoras, Faustas Latėnas, Algirdas Martinaitis, Vidmantas Bartulis.

Wystawiane tu sztuki nieraz zdobywały nagrody na międzynarodowych festiwalach teatrów lalek.
Teatr występuje w kraju i za granicą — w Niemczech, Algierii, Etiopii, Finlandii, Danii, Anglii, USA, Austrii, Indiach, Kazachstanie, Polsce, Łotwie, Estonii, Rosji, Ukrainie, Słowacji, Chinach.

Kierownikiem teatru jest Juozas Marcinkevičius, kierownikiem artystycznym — Vilmantas Juškėnas. Trupa teatralna liczy 20 zawodowych aktorów — lalkarzy. Są to przede wszystkim absolwenci wydział sztuki Uniwersytetu Kłajpedzkiego. Artyści poszukują stale nowych środków wyrazu, stosując różne formy i techniki lalkowe: lalki na patyku, marionetki, maski, łącząc na scenie grę aktora z lalką.

W pracowniach, które mieszczą się w budynku teatru pracują wykwalifikowani mistrzowie-lalkarze. Tworzą oni różne lalki – marionetki, groteskowe kukły o ludzkich rozmiarach oraz miniaturowe pacynki (rodzaj lalki teatralnej nakładanej na dłoń jak rękawiczka i poruszanej palcami aktora-animatora), maski teatralne. Stworzenie jednej lalki czasami trwa aż pół roku.

Oprócz spektakli w teatrze odbywają się różnorodne przedsięwzięcia edukacyjne, międzynarodowe festiwale teatralne. Działa tu muzeum, w którym można zapoznać się z historią litewskiego teatru lalek, obejrzeć m. in. marionetki stworzone w latach 30. ub. wieku przez słynnego litewskiego artysty malarza, scenografa, pedagoga Stasysa Ušinskasa – założyciela pierwszego zawodowego teatru lalek na Litwie.
Teatr rozpoczął swą działalność w 1936 roku w Kownie. Dwa lata później artysta zrealizował pierwszy litewski film lalkowy pt. „Storulio sapnas" („Sen grubasa") z podkładem dźwiękowym. Ušinskas nauki pobierał m. in. w Paryżu w Académie de l'ArtModerne, sztukę swą reprezentował na wystawach w Nowym Jorku, tworzył dekoracje i kostiumy dla przedstawień teatralnych wystawianych na Broadwayu.

- Stworzony przez litewskiego lalkarza, aktora i reżysera Balysa Lukošiusa Wileński Teatr Lalek (obecnie „Lėlė") został otwarty 27 października 1958 roku.
- Otwarcie pierwszego sezonu zainaugurowała sztuka litewskiej poetki Salomei Nėris „Eglė žalčių karalienė" („Eglė królowa węży") w reżyserii Lukošiusa.
- Została wystawiona w auli jednej ze szkół wileńskich, bo teatr wówczas nie miał stałej siedziby.

- Kolejnym kierownikiem teatru był słynny litewski lalkarz i scenograf Vitalijus Mazūras. Jego sztuki spowodowały w pewnym sensie rewolucję estetyczną w latach 80.-90. ub. wieku w lalkowej sztuce teatralnej Europy Wschodniej.

- Dziś tradycje Mazūrasa w teatrze kontynuują jego uczniowie m. in. reżyser Rimas Driežis.

Ten wielki znawca historii teatru litewskiego opowiedział o polskich akcentach w dziejach teatru „Lėlė". Niewielu wie o tym, że historia jego sięga okresu przedwojennego. Wtedy w Wilnie działały dwa teatry lalek, co prawda, polskie.

Założycielkami Wileńskiego Teatru „Łątek" była Olga Dobużyńska-Totwen i jej dwie córki – Ewa i Irena. Artystki tworzyły własnoręcznie marionetki i wystawiały sztuki. Założony w 1936 r. w Wilnie marionetkowy teatru „Łątek" po wojnie przeniósł się do Gdańska, gdzie działał do roku 1959.

Nazwa teatru pochodzi od staropolskiego słowa „łątka", oznaczającego kukiełkę dla dzieci. Z teatrem współpracował znany wileński malarz i scenograf Mścisław Dobużyński, który był przyrodnim bratem Olgi Dobużyńskiej-Totwen.
Podczas wileńskiego etapu działalności teatru był jego opiekunem i doradcą. Dzieła artysty znajdują się obecnie w Muzeum Litewskiego Teatru, Muzyki i Kina w Wilnie.

Wileński Teatr „Łątek" miał w swoim dorobku 14 tytułów, w tym 11 — to były spektakle marionetkowe.
Pierwsza premiera odbyła się 12 marca 1941 roku w Teatrze Młodego Widza w Wilnie. Był to spektakl „Nowe szaty króla" według Hansa Christiana Andersena.

Po repatriacji do Polski w 1945 roku, Olga Dobużyńska-Totwen wraz z córkami zamieszkała na początku w Łodzi, następnie w Gdańsku. Tu przez kilkanaście lat Olga Dobużyńska-Totwen prowadziła swój teatr, będący jedynym teatrem marionetkowym w Polsce. Artystki musiały jednak pozbyć się w nazwie swojej instytucji słowa „wileński", a w 1950 r. teatr „Łątek" został znacjonalizowany, stając się Państwowym Teatrem Lalek (dzisiejszy Teatr Miniatura).

Urodzony w 1927 r. w Wilnie, syn słynnego malarza, profesora Uniwersytetu Stefana Batorego Tymona Niesiołowskiego, Krzysztof Niesiołowski uważany jest za jedną z wybitnych osobowości teatru polskiego. Poprzez liczne inscenizacje (zrealizował ponad 120 przedstawień), a także działalność pedagogiczną, wywarł niewątpliwy wpływ na polski teatr lalek. W 1973 roku objął funkcję dyrektora i kierownika artystycznego Teatru Lalek „Baj" w Warszawie. Sceną tą kierował aż do przejścia na emeryturę w końcu 2008 r. W licznych wywiadach wspominał: „Moje pierwsze doświadczenia teatralne wiążą się właśnie z Wilnem".

Już jako trzynastoletni chłopiec obejrzał przedstawienie „Nowe szaty króla" w polskim teatrze marionetkowym Olgi Totwen. Niestety podobnie jak Olga Totwen w 1945 roku zmuszony był opuścić Wilno.

Gdy po ukończeniu studiów zatrudnił się w Teatrze Lalek „Baj" w Warszawie, pierwszym wyreżyserowanym przeze niego spektaklem była właśnie sztuka „Nowe szaty króla" Andersena.

Podobny los spotkał także Jadwigę i Jana Władysława Badowskich, którzy w 1937 r. stworzyli tu Teatr Lalkowy „Bajka".
Założyciele polskich teatrów lalkowych pozostawili tu prawie całą spuściznę – lalki, marionetki, kukiełki... Wszystko, co nie udało się uratować przed dewastacją zaborcy.

Po wojnie stała się ona własnością Wileńskiego Teatru „Lėlė", który trwa do dziś.

Justyna Giedrojć
Kurier Wileński
19 lutego 2016