Witold Gombrowicz

Witold Marian Gombrowicz (ur. 4 sierpnia 1904 w Małoszycach pod Opatowem, zm. 25 lipca 1969 w Vence, koło Nicei) - polski powieściopisarz, nowelista i dramaturg

Urodził się na Sandomierszczyźnie, jako najmłodszy z czworga dzieci Jana i Antoniny (z domu Kotkowska herbu Ostoja), w zamożnej rodzinie ziemiańskiej herbu Kościesza. Po opuszczeniu dworu w Małoszycach w 1911 r. jego rodzina przeniosła się do Warszawy. Po ukończeniu gimnazjum im. św. Stanisława Kostki w Warszawie (1922) studiował prawo na Uniwersytecie Warszawskim (w 1927 r. uzyskał tytuł magistra praw). Przez mniej więcej rok przebywał w Paryżu, niezbyt pilnie przykładając się do studiów w Institut des Hautes Etudes Internationales. Większą rolę w trakcie pobytu we Francji odegrały kontakty z młodzieżą studencką i wyjazd nad Morze Śródziemne.

Po powrocie do kraju rozpoczął aplikację sędziowską, wkrótce ją jednak porzucił. W latach dwudziestych podejmował próby literackie, ale legendarna powieść, w której formie i tematyce miała się manifestować nieoficjalna strona jego natury, została przezeń zniszczona (patrz: Wspomnienia polskie), podobnie jak niepowodzeniem skończyła się próba napisania powieści popularnej wraz z Tadeuszem Kępińskim. Na przełomie lat 20. i 30. zaczęły powstawać opowiadania, które ukazały się następnie drukiem jako Pamiętnik z okresu dojrzewania. Od chwili debiutu książkowego felietony literackie i recenzje Gombrowicza ukazywały się w prasie, głównie
w "Kurierze Porannym". Razem z grupą młodych pisarzy i intelektualistów spotykał się w warszawskich kawiarniach "Zodiak" i "Ziemiańska". Rozgłos w kołach literackich zapewniła mu publikacja powieści Ferdydurke.

Tuż przed wybuchem II wojny światowej Gombrowicz uczestniczył w dziewiczym rejsie Chrobrego – polskiego statku pasażerskiego do Ameryki Południowej. W związku z wiadomościami z kraju postanowił przeczekać wojnę w Buenos Aires w Argentynie. W końcu jednak pozostał tam aż do 1963 roku, żyjąc czasem, szczególnie w okresie wojny, na granicy ubóstwa.

Pod koniec lat 40. Gombrowicz próbował uzyskać pozycję w argentyńskich kręgach literackich, publikując artykuły, wygłaszając odczyty w kawiarni Fray Mocho, wreszcie publikując w 1947, dokonany wraz z grupą przyjaciół, przekład Ferdydurke na język hiszpański. Dziś wielu pisarzy argentyńskich uważa ten przekład za znaczące wydarzenie w dziejach literatury argentyńskiej, w tamtych latach nie przyniósł on jednak autorowi większego rozgłosu, podobnie jak wydanie w 1948 / po hiszpańsku dramatu Ślub (El casamiento). Od grudnia 1947 do maja 1955 Gombrowicz pracował jako urzędnik bankowy w Banco Polaco, argentyńskiej filii Banku Pekao SA[1]. W 1950 nawiązał korespondencję z Jerzym Giedroyciem i od 1951 publikował w paryskiej Kulturze, gdzie w 1953 rozpoczął druk fragmentów "Dziennika". W tym samym roku "Kultura" wydała, jako tom 1 Biblioteki "Kultury", jego dramat Ślub oraz powieść Trans-Atlantyk. Ta powieść podjęła w kontrowersyjny sposób zagadnienie tożsamości narodowej na emigracji, przedstawiając jej karykaturalny wizerunek. Po październiku 1956 cztery książki Gombrowicza ukazały się w kraju, a ich autor zyskał duży rozgłos. Po roku 1958 władze nie zezwalały już jednak na druk następnych książek. Gombrowicz zyskał natomiast w latach 60. sławę światową, uwieńczoną licznymi tłumaczeniami dzieł, także kolejnych powieści: Pornografii i Kosmosu, oraz głośnymi realizacjami teatralnymi jego dramatów, szczególnie we Francji, Niemczech i Szwecji. W 1963 r. powrócił do Europy, otrzymawszy stypendium Fundacji Forda na pobyt w Berlinie, co władze komunistyczne w kraju skwitowały prasową kampanią przeciw pisarzowi. W 1964 spędził trzy miesiące w opactwie Royaumont pod Paryżem, gdzie jako sekretarkę zatrudnił Ritę Labrosse – Kanadyjkę z Montrealu studiującą literaturę współczesną. W 1964 r. przeniósł się do Vence koło Nicei na południu Francji, gdzie spędził resztę życia. Tam zażywał owoców sławy, która kulminowała w maju 1967 Międzynarodową Nagrodą Wydawców Prix Formentor. 28 grudnia 1968 r., na pół roku przed śmiercią, ożenił się z Ritą Labrosse.

Wszystkie swoje dzieła literackie pisał po polsku, jednak ze względu na decyzję niepublikowania w kraju, dopóki nie zostanie tam wydana całość "Dziennika", w której opisał machinacje towarzyszące prasowej nagonce z okresu pobytu w Berlinie Zach., był do połowy lat 70. mało znany szerokiej publiczności w swoim ojczystym kraju. Jego dzieła drukował w tym czasie po polsku paryski Instytut Literacki Jerzego Giedroycia. Były one tłumaczone na ponad 30 języków, a jego dramaty były wielokrotnie wystawiane na najważniejszych scenach całego świata przez wybitnych reżyserów (m.in. Jorge Lavelli, Alf Sjoeberg, Ingmar Bergman, w Polsce m.in.: Jerzy Jarocki, Jerzy Grzegorzewski). Wielka zasługę w przybliżeniu twórczości Gombrowicza w kręgach literacko-wydawniczych Europy Zachodniej miał Konstanty Jeleński.

Dopiero po długich negocjacjach z władzami PRL w 1986 r. ukazało się w krakowskim Wydawnictwie Literackim pierwszych 9 tomów dzieł Gombrowicza, uszczuplonych przez cenzurę o 16 wersów wykreślonych z "Dziennika", a dotyczących polityki i systemu władzy w ZSRR. Dzieła te poszerzone zostały w latach 1992–1997 do 15 tomów. W wolnej Polsce utwory Gombrowicza ukazywały się wielokrotnie drukiem, a na ich temat powstało kilkadziesiąt tomów studiów i niezliczone artykuły. W 2002 r. Wydawnictwo Literackie rozpoczęło druk "Pism zebranych" Gombrowicza w edycji krytycznej pod red. W. Boleckiego, J. Jarzębskiego i Z. Łapińskiego.

Krzysztof Lisiak
Materiały Teatru
15 lutego 2010