Alchemia ludzkiego losu

"Jak wszyscy powtarzają we wspomnieniach, a powtarza to sam zainteresowany - pisze w posłowiu do wydanych właśnie przez Wyd. Literackie "Listów" Maria Prussak - redaktor odkrył dramatopisarza, który w końcu stał się jego pupilem". 

"Jesteś mi bliską osobą, co nie wynika tylko z tego, że łączy nas teatr, od chwili kiedy posłałem Ci moją pierwszą sztukę. Nigdy nie wiadomo naprawdę, jakie sekretne alchemie ludzkich losów sprawiają, że jedni są nam bliżsi (bardziej bliscy) niż drudzy" - napisał Sławomir Mrożek w jednym z wielu listów adresowanych do Adama Tarna, redaktora naczelnego "Dialogu", kierownika literackiego Teatru Współczesnego w Warszawie, od końca 1968 roku do śmierci w roku 1975 przebywającego - w konsekwencji Marca \'68 - na emigracji. Ten sam 1968 rok stanowi ważną cezurę również w życiu Mrożka, który po agresji wojsk Układu Warszawskiego na Czechosłowację opublikował list protestacyjny w prasie francuskiej i zrezygnował z obywatelstwa PRL. 

Mrożek wielokrotnie cytować będzie depeszę, jaką otrzymał w 1958 roku po wysłaniu do "Dialogu" swej pierwszej sztuki, "Policji": "Sztuka doskonała, drukujemy natychmiast, proszę przyjechać do Warszawy. Tarn". A po warszawskiej premierze "Tanga" w lipcu 1965 roku Tarn w telegramie do autora mieszkającego wówczas we Włoszech, w Chiavari, pisał: "Premiera "Tanga" największym wydarzeniem teatralnym od 20 lat, a słyszałem głosy, że od "Wesela" Wyspiańskiego. Erwin (Axer - przyp. K. M.) znakomicie przekazał wszystkie warstwy znaczeniowe, wszystkie stopnie metaforyczności, przy czym obsada idealna. Najserdeczniejsze gratulacje, ściskam". 

Podobnie entuzjastycznie powitał Tarn "Emigrantów". Ale ten pierwszy i bardzo krytyczny czytelnik sztuk Mrożka potrafił być do bólu szczery. Po "Krawcu" stwierdził: "Największą byś sobie - i ja Tobie - wyrządził krzywdę, drukując tę rzecz", a po "Tercecie": "Jest bardzo słaby (...) Sądzę, że powinieneś na razie poprzestać na opowiadaniach". Gdy autor przerobił "Tercet" na "Poczwórkę", Tarn wyrąbał: "Bardzo się boję o Ciebie, widząc, że zaczynasz pisać o niczym. Nie mam wątpliwości, że stać Cię na utrzymanie się na poziomie "Tanga" przez długie lata - ale pod warunkiem, że będziesz miał z czego czerpać. Musisz mieć stały kontakt z widzem, dla którego piszesz. Nie musisz mieszkać w Warszawie, możesz pół roku przebywać poza krajem, a pół roku w kraju, albo mieszkać za granicą i przyjeżdżać do Warszawy na parę miesięcy rocznie. Ale siedzenie w tej dziurze we Włoszech - póki nie masz 70 lat - jest zabójcze po prostu i dosłownie grozi literacką śmiercią czy banicją". List datowany był 1 listopada 1966 r., a Tarn - grzmiący niczym partyjny mentor - przywołuje przykłady Hłaski i Gombrowicza mające dowieść wszystkich możliwych plag, które spadają na pisarza oddalającego się od kraju. 

Mrożka respons był grzeczny, wręcz delikatny, ale stanowczy: "Służba społeczna? ("Pisarz polski poruszający żywotne problemy"). Nie czuję się na żadnej służbie i paradoksalnie pisarz, tylko nie czując się na służbie, nie czując żadnego obowiązku, może naprawdę służyć. Mamy już doświadczenia całych polskich pokoleń literackich, które niezmiennie czuły się na służbie, a nawet w imię służby się ograniczały. Służba przeszła, ograniczenie zostało". 

Tarn spuentował znamiennym porównaniem: "ja spędziłem na Zachodzie - licząc moje dzieciństwo - 27 lat, a Ty zdaje się dwa czy trzy. Może kiedyś jeszcze powrócimy do tej rozmowy. Czas działa - że tak powiem - na moją korzyść". 

Pomylił się naczelny "Dialogu". Nie przewidział Marca \'68.