Ambitny punkt programu

To zaskakujące, jednak członkowie Teatru Provisorium to zaledwie trzeci zespół, który odważył się wystawić ten dramat Tadeusza Różewicza. Niewątpliwie jest to tekst, który wywołał jedne z największych kontrowersji w dziejach polskiej XX-wiecznej literatury. Jego inscenizacje również nie obyły się bez otoczki skandalu, o czym w maju 2004 roku pisał Roman Pawłowski w „Gazecie Wyborczej” (odsyłam do teksu, który jest dostępny także w internecie: http://wyborcza.pl/1,75515,2086705.html). Stało się tak głównie za sprawą podejścia autora, którego demitologizująca postawa nie spodobała się osobom przywiązanym do wyidealizowanej wizji naszej historii. Opowieść o żołnierzach AK, których codzienność daleka była od tej przedstawionej w podręcznikach historii, niestety nie spełniała oczekiwań większości czytelników i widzów. 

Żołnierze w dramacie Różewicza robią ze strachu w gacie, przeklinają na potęgę i nie potrafią zapanować nad własnym popędem seksualnym. Obawiam się jednak, że taka wizja rzeczywistości jest dużo bliższa prawdzie, niż nam się wydaje. Zachowania ludzi w sytuacjach ekstremalnych (wojna jest najbardziej oczywistym przykładem takiej sytuacji) daleko odbiegają od naszych wyobrażeń, co znalazło odzwierciedlenie w reakcjach na kolejne inscenizacje „Do piachu” (po Tadeuszu Łomnickim tekst wziął na warsztat Kazimierz Kutz). Tym razem publiczność reagowała spokojnie, najwyraźniej potrzebowaliśmy kilkudziesięciu lat, by nabrać dystansu do tego elementu naszej historii. 

Inscenizację Teatru Provisorium charakteryzuje prostota oraz siła przekazu. Żołnierze mają do placów przywiązane drewniane pale, pnie drzew - z jednej strony odnoszą się one do miejsca, w którym stacjonował oddział AK (las pod Radomskiem), z drugiej jednak stanowią ciężar, z którym muszą radzić sobie młodzieńcy, ten element scenografii ma zatem symboliczny charakter, którego oddziaływanie wzmacniają dźwięki liry korbowej, do której akompaniamentu bard-narrator odśpiewuje epos Rainera Marii Rilkego. Żołnierzom w ich tułaczce pomaga drewniany pojazd, który jest jednocześnie wozem, mostem oraz pryczą, na której po znojnym dniu znajdują wytchnienie walczący. Przedstawienie jest monochromatyczne, podstawowym środkiem wyrazu jest gra świateł, a siła spektaklu tkwi w fenomenalnej grze aktorskiej oraz wyczuciu ducha różewiczowskiego tekstu. Spektakl, w którym przez pierwsze kilkanaście minut jedyną padającą ze sceny kwestią jest siarczyste „kurwa mać” wymaga wielkiego zaangażowania także od widza. Nie jest to bowiem zabieg obliczony na wywołanie taniej sensacji. 

Spektakl bez wątpienia ma charakter uniwersalny - ta historia pokazuje, jak zachowują się ludzie w sytuacji odizolowania, z dala od bliskich, w skrajnych warunkach. Waluś, prosty chłop, który jest głównym bohaterem „Do piachu”, nie rozumie otaczającej rzeczywistości, pada jednak jej ofiarą. Niezrozumienie praw rządzących światem nie wyzwala nas spod ich działania. Niestety krew, pot, wszy i choroby weneryczne okazały się istotniejszymi budulcami człowieczeństwa niż szczytne ideały - chociażby dlatego, że więcej mówią o ludziach. Inscenizacja lubelskiego teatru pokazuje, że zwykliśmy upraszczać istotę zjawisk, które wcale nie były jednowymiarowe, jednoznaczne. Trudno nam się pogodzić z faktem, że przyszłość Polski niejednokrotnie zależała od wymiotującego do patefonu, wulgarnego, prostackiego żołnierza. A jednak żyjemy w wolnym kraju.