Bitwa o teraźniejszość

Z trzech premier, zaprezentowanych w miniony weekend w Starym Teatrze, "Bitwa warszawska 1920" Pawła Demirskiego i Moniki Strzępki była spektaklem zdecydowanie najbardziej wyczekiwanym.

W rytmie wyświetlanych na tylnej ścianie dat śledzimy kolejne epizody wojny polsko-bolszewickiej: wybór jednego z trzech wariantów bitwy, udział francuskiej dyplomacji, wkład szyfranta w zwycięstwo itd. Jednak od początku spektaklu, od momentu, kiedy na tylnej fasadzie wyświetlane są zdjęcia luminarzy współczesnej polskiej sceny politycznej, jasne jest, że chodzi o teatr, który podejmując temat historyczny, rozmawia o dniu dzisiejszym. "Bitwa..." wpisuje się w szereg przedstawień duetu, w których - jak w "Sztuce dla dziecka" czy "W imię Jakuba S" - w toku montowanej na scenie historycznej narracji pyta się o naszą zbiorową tożsamość.

Na scenie w przededniu bitwy spotykają się Piłsudski, Dzierżyński, Broniewski, Róża Luksemburg, Witos, Maxime Weygand - obok nich "zwykli" ludzie: chłop, aktorka, legioniści. To pomieszanie postaci historycznych z anonimowymi bohaterami trzeciego planu jest znaczące: przeciw-historia Demirskiego/Strzępki jest historią oddolną, współtworzoną przez tych, którym na kartach wielkiej historii odebrano głos. Równie interesujący jest sposób, w jaki przedstawia się postaci historyczne. Demirski i Strzępka pytają o osobiste motywacje i emocje stojące za decyzjami, które mają wpływ na miliony, nie po to jednak, by ocenić i skompromitować, raczej po to, by w posągowych bohaterach dostrzec ludzi naturalnej wielkości. "Życie moje nie wyszło jak miało wyjść" - deklaruje Dzierżyński. "Czy mały Józefek nie będzie się mnie wstydził?" - pyta Piłsudski. Temu bodaj służy umieszczona między bohaterami figura polskiej mamy: aby pokazać świat, gdzie wszyscy są (do pewnego stopnia) maluczkimi aktorami wielkiej historii, która przetacza się po ich żywotach i po ich ciałach. Nie trzeba wyjaśniać, że taka "równość" jest dosyć ryzykowna, chodzi jednak o to, by złamać pieczęcie wielkiej historii i przepisywać ją na własny rachunek.

W szeregu dygresji twórcy powracają do pytań, które zadawali już w poprzednich spektaklach: o różnicę między mordem usankcjonowanym przez państwo a krwawą rewolucją, o pozycję chłopa w historii. Te dygresje splatają się w sceniczną dyskusję, w której "bitwa warszawska" staje się bitwą o kształt współczesnej Polski. Nie przez przypadek Piłsudski spotyka się tutaj z Dzierżyńskim; nie przez przypadek prowadzi się polemikę między "lewicą" a "prawicą'! Rzecz rozpisana jest w układzie binarnych opozycji, pomiędzy którymi twórcy oscylują, nikomu z góry nie przyznając racji.

Na scenie wznosi się toast za rządzących, aby przestali rządzić; system demokratycznego głosowania prezentuje się jako promocję analfabetyzmu. Są to wypowiedzi mocne i nośne publicystycznie,jednak formowane z utopijnej pozycji pozostającego na zewnątrz obserwatora. Ciekawsze w spektaklu są miejsca, kiedy unika się wygodnych rozstrzygnięć, zamiast tego wciąż ponawiając pytania. Impas, do którego ostatecznie prowadzi dyskusja, jest miejscem publicystycznie mało satysfakcjonującym, za to ciekawym politycznie i teatralnie. W "Bitwie..." zwycięża świadomość porażki, niejasne poczucie, że we współczesnej Polsce (w ogóle na świecie) nic nie jest na swoim miejscu i nie wiadomo, jak to można zmienić - a jednak nie należy z wysiłków rezygnować. Ten ton, który pojawił się w ostatnich spektaklach duetu, do zaciętości i brawury "wściekłego tandemu" dodaje gorzkiego posmaku - i tylko szkoda, że rzecz jest w spektaklu sformułowana w sposób dość ogólnikowy.

Wybór bitwy warszawskiej na moment dyskusji nie jest przypadkowy: chodzi o moment fundacyjny dla niepodległej Polski. Nie chodzi zatem o zwyczajową honorową porażkę, do jakiej przyzwyczaiła nas celebrowana historia powstań, ale o zwycięstwo. Perfidia polega na tym, że ten dzień, kiedy - jak chce wiedza podręcznikowa - wojska polskie zatrzymały rewolucję bolszewicką i powstrzymały ją przed rozlaniem się na Europę, pokazuje się jako moment początkujący klęskę...

Zarazem wybór tej daty na wydarzenie fundacyjne ma swoje słabe strony. Kiedy w spektaklu "W imię Jakuba S" Demirski i Strzępka zaproponowali datę zniesienia pańszczyzny jako stojącą u podstaw genealogii zbiorowej tożsamości Polaków, rzecz miała wyrazisty krytyczny posmak, bo mocno się kłóciła z powszechną świadomością utrwalaną w szkołach, instytucjach i zbiorowych rytuałach. Czy bitwa warszawska jest wydarzeniem dostatecznie mocno zapisanym w pamięci zbiorowej i o wystarczająco klarownym znaczeniu - czyli jaki impet i nośność ma prowadzona w "Bitwie warszawskiej 1920" dyskusja?Z tym pytaniem zostawił mnie spektakl.