„GPS", czyli Getto Pod Stopami

Dawno nie było spektaklu tak osadzonego w historii Białegostoku, biorącego na warsztat sprawy niewygodne, zapomniane albo takie, o których wielu już dawno chciałoby zapomnieć.

Spektakl „GPS" według scenariusza Ulji Bilińskiej i Marii Żynel przywraca pamięć o społeczności żydowskiej zamieszkującej miasto. Składa się z okruchów wspomnień, fragmentów dokumentów i dzienników białostockiego getta. Jednocześnie historią widzów nie przytłacza, bo twórcy przedstawienia postawili na środki wyrazu, które realistyczne sytuacje przetwarzają w bardzo plastyczny sposób. „GPS" to bez wątpienia spektakl, na który warto było czekać. Tytuł w repertuarze BTL, którego nie możecie przegapić.

Mistyczna podróż w przeszłość

W mieście pojawia się tajemniczy mężczyzna Ben (Wiesław Czołpiński). To nawiązanie twórców spektaklu do postaci Bena Midlera nazywanego ostatnim Białystokerem oraz Samuela Pisara, który przeżył białostockie getto. Zaopatrzony w starą mapę Ben zaczyna zarzucać młodych ludzi (Magdalena Ołdziejewska, Mateusz Smaczny), zapatrzonych w ekrany smartfonów, pytaniami: „Gdzie jest kirkut? Gdzie jest synagoga? Gdzie jest ulica Kupiecka?". Odpowiadają: „Nie ma kirkutu, nie ma synagogi, nie ma ul. Kupieckiej". Większość śladów po społeczności żydowskiej bezpowrotnie zniknęła. Odnaleźć można je często jedynie za pomocą GPS (tytuł możemy tak właśnie odczytywać, ale również rozwinąć sformułowanie „Getto Pod Stopami" – przyp. aut.).

Zaczyna się podróż w przeszłość – przedstawiona w metaforyczny, plastyczny sposób. Momentami mistyczna, momentami przeszywająca, a nawet zaskakująca. Ben staje się swoistym przewodnikiem po białostockim getcie. Kręci bączkiem o nazwie „drejdel" używanym podczas Chanuki i przenosimy się w czasie. Błogie dzieciństwo w rodzinnym gronie, wspólnie spędzany czas podczas żydowskich świat, wreszcie okupacja niemiecka, która przyniosła tragedię. Niemcy stworzyli getto, do którego kazali się przenieść społeczności żydowskiej. Milczący tłum wędrował ze spakowanymi walizkami. „A co z moim rowerem, łyżwami, zbiorem znaczków?" – pyta przerażony Ben. „Weź zbiór znaczków, może uda się go wymienić na jedzenie" – pada odpowiedź.

„Nie boję się, nie dam się złamać"

Lipowa, Poleska, Sienkiewicza, Przejazd – te ulice znajdowały się na terenie getta, w którym Żydzi ciężko pracowali, by otrzymać jakiekolwiek jedzenie. Praca jest mozolna, w ciężkich warunkach, na granicy wytrzymałości. Jednak Żydzi nie poddają się, „Nie boję się, nie dam się złamać" – zapewnia młoda Żydówka. Kat, oprawca, okrutny SS-man (Błażej Piotrowski) czai się, śledzi każdy ruch, odbiera sens pracy.

„Ari, Matla!!!" – nawołuje swoich bliskich Ben. Nie odpowiadają, ale podczas tej wędrówki mężczyźnie udaje się znaleźć Icchoka Malmeda, który w lutym 1943 roku, podczas próby aresztowania, oblał twarz niemieckiego żołnierza kwasem, a ten postrzelił swojego kolegę. Malmedowi uciekł i ukrył się. Ujawnił się, gdy okupanci rozstrzelali w odwecie 100 osób i zagrozili śmiercią pozostałych mieszkańców getta. Malmed został powieszony przed siedzibą. Ulica, przy której został stracony dziś nosi jego imię.

Przywołana zostaje także łączniczka żydowskiego podziemia Chajka Grossman oraz przywódca powstania w getcie białostockim Mordechaj Tenenbaum. Powstanie wybuchło 16 sierpnia 1943 roku i było drugim po warszawskim zrywem zbrojnym ludności żydowskiej przeciwko okupantowi. Walczący mieli domowe granaty i jeden karabin. Wiedzieli, że zginą jako pierwsi, ale inni będą mieli szansę uciec. „Walczcie o życie! Prócz honoru, nie mamy nic do stracenia" – apel powstańców przeszywa swoją mocą.

Wielka Synagoga płonie

Twórcy powracają też do historii spalenia Wielkiej Synagogi. 27 czerwca 1941 roku wojska niemieckie wkroczyły do Białegostoku rozpoczęły „polowanie na Żydów". Z ulic miasta zebrali ok. 600-700 osób pochodzenia żydowskiego i wprowadzili je do synagogi. Budynek został zamknięty i podpalony. Przez okna wrzucono też granaty. Ogień zajął sąsiadujące z bożnicą domy. Wiele osób zginęło rozstrzelanych. Odwagą wykazał się dozorca synagogi Józef Bartoszko, który otworzył okienko, przez które wydostało się kilkunastu Żydów. Jak się okazuje, Joe (jeden ze spotkanych mieszkańców miasta), powątpiewający w powody przyjazdu Bena do Białegostoku, jest wnukiem Bartoszki...

Będzie i makieta synagogi, i bijąca od niej czerwona łuna, i przerażające postaci w maskach dokonujące zbrodni. Scena jest tak uderzająca, że czujemy się, jakbyśmy byli naocznymi świadkami tych tragicznych wydarzeń.

Bogactwo formalne

Spektakl ma bardzo bogatą warstwę formalną (za scenografię odpowiada reżyserka Maria Żynel). Różnego rodzaju lalki i formy lalkowe, teatr cieni, maski, papierowe konstrukcje, drewniane klocki – liczba rozwiązań w 85-minutowym spektaklu jest naprawdę duża.

Ciekawym zabiegiem jest też wykorzystanie archiwalnych zdjęć postaci. Pomiętoszone fotografie są wrzucane do palącej się makiety synagogi, a umieszczone na drewnianych klockach składają się w całość.

Nie brakuje oczywiście archiwalnych zdjęć zrujnowanego getta, które są bazą projekcji multimedialnych (odpowiada za nie Katarzyna Zabłocka). Co warto podkreślić, nie zdominowały one spektaklu – uzupełniają narrację. To losy bohaterów, ich emocje, często niewypowiedziane, są tu na pierwszym planie. Twórcy „GPS" operują metaforą, która jest silniejsza niż słowa. Daje wyobrażenie, jakim piekłem było getto i życie w nim.

Muzyka Michała Siwaka stanowi doskonałą ilustrację, podkreślającą momenty niepokoju. Całości dopełnia ruch sceniczny, za który odpowiada Anna Sawicka-Hodun.

„Auschwitz nie spadło z nieba"

„Getto cały czas jest tu, żyjemy na nim, z nim, tkwiło ono w poprzednich pokoleniach, jest też gdzieś w nas, nawet jeśli o tym nie wiemy. Getto szkolne, żydowskie, ukraińskie, uchodźcze. Getto Pod Stopami jest, nawet jeśli dawno zalaliśmy je asfaltem" – piszą twórcy spektaklu.

Ben przypomina głośne słowa Mariana Turskiego, byłego więźnia niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady Auschwitz-Birkenau: „Auschwitz nie spadło z nieba".
Opowiada o Belinie lat 30. XX wieku. Wówczas pojawiły się tam napisy: „Żydom nie wolno siadać na ławkach". Później były kolejne zakazy. I powolne oswajanie z tym, że można kogoś wykluczyć. Aż wydarzyło się to, co w Białymstoku czy w innych miastach, w których powstały getta.

„Nie bądź obojętny" – ten mocny przekaz kierują do widzów twórcy. Demokracja powinna szanować prawa mniejszości. W przeciwnym razie „jakiś Auschwitz" może nagle spaść z nieba.

„GPS" to spektakl ważny, mądry i potrzebny. Jego uniwersalne przesłanie sprawia, że może zostać odczytany wszędzie.

Premiera: 19 maja 2024, Białostocki Teatr Lalek