Iść z duchem czasu

Sztuka napisana pod koniec lat pięćdziesiątych, jednoznacznie odnosiła się do rzeczywistości II Wojny Światowej i zgubnej ideologii totalitaryzmu, który niczym epidemia zarażał miliony ludzkich istnień, zatracających własną moralność i etykę. W inscenizacji Artura Tyszkiewicza mechanizmy regresu kultury indywidualnej odnajdują swoje miejsce w nowoczesnym świecie biurowych korporacji, w rzeczywistości wielkomiejskiej dżungli i komunikacji zapośredniczonej przez media i elektronikę. Reżyser ukazuje życie młodych, ambitnych, zdeterminowanych ludzi, pnących się po szczeblach wymarzonej kariery, którzy wrzuceni w machinę pracy, szybko stają się zdepersonalizowaną masą, poddawaną codziennym procesom automatyzacji i mechanizacji.

W inscenizacji Tyszkiewicza scena staje się wnętrzem jednego z warszawskich drapaczy chmur, z którego okien rozpościera się piękny, choć nieco sztuczny widok na panoramę miasta. W środku rzędy identycznych stanowisk: biurko, laptop, stos dokumentów i papierów. Przy każdym siedzi elegancki pracownik, skupiony na swoich obowiązkach. Zamiast czerwonej kurtyny - białe, biurowe wertykale, przez które widzowie podglądają z pozoru idealnie funkcjonujący społeczny mikrokosmos. Obraz stopniowo traci swój urok, gdy bohaterowie w coraz szybszych i chaotycznych, powtarzalnych ruchach - niczym roboty zaprogramowane przez kogoś innego - wykonują swoje rutynowe działania. Wzrastające tempo oraz powtarzalność sekwencji (ruch sceniczny przygotowany przez Maćko Prusaka) tworzy obraz bezwzględnego regulaminu pracy, w której prawo do wolności zastąpione zostaje zasadą efektywności i zysku. Wszystko zmienia się w chwili, gdy do bohaterów dociera wstrząsająca informacja: ludzie zaczynają zmieniać się w nosorożce. Absurdalny news potwierdzony przez jakże wiarygodne źródło: internetowy serwis informacyjny, natychmiast dzieli bohaterów na jego zwolenników i przeciwników. Spośród wszystkich, którzy poddają się niecodziennej epidemii, tylko jeden stawia opór i z przerażeniem obserwuje bieg wydarzeń, tylko Berenger (Piotr Domagała) dostrzega tragizm swojego położenia.

Bycie nosorożcem staje się kuszącą alternatywą dla dotychczasowego życia. To wezwanie na łono natury; wezwanie do nieograniczonej wolności i porzucenia zasad korporacyjnej biurokracji. W końcu, to możliwość poddania się zwierzęcemu instynktowi, krępowanemu przez liczne konwencje i ograniczenia. Z drugiej strony to ucieczka od obowiązków, ciężaru i odpowiedzialności bycia człowiekiem. Ucieczka od moralności, którą zastępuje natura, to oddalenie od duchowości zastąpionej materią.

Biuro zaatakowane przez dzikie zwierzęta (świetne efekty specjalne) zostaje całkowicie zdewastowane. Zburzone ściany, dziurawy sufit, porozrywane kable i instalacje elektryczne, rozrzucone przedmioty i dokumenty. W tej nieco apokaliptycznej przestrzeni naznaczonej katastrofą, walkę z samym sobą rozpoczyna Berenger. Od początku krytykowany za brak stanowczości i silnej woli, uzależniony od alkoholu, mężczyzna postanawia "pozostać człowiekiem". Gdy jego współpracownicy z radością zrzucają z siebie uniformy by w zgodzie z naturą przyjąć nowe wcielenie, bohater osamotniony i przez wszystkich porzucony, zakłada znalezioną marynarkę, by wygłosić apel do przyszłych pokoleń. W nagraniu słychać głos człowieka pozbawionego siły; wątpiącego we własne słowa. Nie kapitulować, zostać sobą, wrócić do tego z czego inni tak chętnie zrezygnowali? Czy odnalezienie wyjścia z rzeczywistości, w której ludzie zatracili zdolność rozmawiania jest możliwa? Czy powrót do świata, w którym miarą człowieka jest to, jak wykonuje swoją pracę i obowiązki, może jeszcze sprawiać radość?

Poetyka absurdu wykreowana przez Ionesco, posłużyła reżyserowi do stworzenia świata bliskiego każdemu z nas. Obraz ten nie zaskakuje, na pewno nie jest niczym odkrywczym. Człowiek współczesny uwikłany jest we wszechobecną manipulację mediów, z każdej strony atakowany hasłami mówiącymi jak powinno wyglądać jego życie, nieustannie stara się sprostać wymaganiom narzucanym przez otoczenie. I o ile rzeczywistość Tyszkiewicza nie jest nam obca i przyjmujemy ją z pewną świadomością, o tyle przedstawienie jej poprzez pryzmat sztuki Ionesco, ukazuje ją w świetle jeszcze gorszym i bardziej pesymistycznym: w obliczu postępującej dezintegracji i upadku ludzkości, na który pozwalamy. I nawet jeżeli nie zgadzamy się na taki stan rzeczy, jedyne co możemy zrobić, to przyjąć postawę starszego małżeństwa (Mirosława Krajewska i Maciej Szary), które w trakcie trwania całego spektaklu, w bezruchu i stanie oczekiwania, zza transparentnych ścian pomieszczenia, znajdującego się po lewej stronie proscenium, obserwuje działania bohaterów. Tak jak oni, możemy patrzeć i zastanawiać się, kiedy ludzie przejrzą na oczy i uświadomią sobie, jak cienka granica oddziela normalność i prawdę od ich pozorów.