Jerzy Grzegorzewski (1939 - 2005)

Absolwent Wydziału Tkaniny i Ubioru Państwowej Wyższej Szkoły Sztuk Plastycznych (PWSSP) w Łodzi. (1962, dyplom w roku 1965) oraz Wydziału Reżyserii warszawskiej Państwowej Wyższej Szkole Teatralnej (1965, dyplom w roku 1968).

W 1961 zadebiutował studencką inscenizacją „Szewców" Stanisława Ignacego Witkiewicza. Jeszcze podczas studiów w PWST, ale już jako asystent Kazimierza Dejmka, wyreżyserował w Teatrze Narodowym „Przygodę z Vaterlandem" Leona Kruczkowskiego (27 lutego 1963) oraz trzy greckie tragedie: „Agamemnon" Ajschylosa, „Elektra" Eurypidesa i „Żaby" Arystofanesa (5 czerwca 1963).

Pierwszą samodzielną pracą reżyserską było „Kaukaskie kredowe koło" Bertolta Brechta w Teatrze im. Stefana Jaracza w Łodzi (2 marca 1966), do którego zaprojektował również scenografię.

W roku 1969 został zaliczony przez Jerzego Koeniga do tzw. pokolenia młodych, zdolnych.

Ponadto w łódzkim „Jaraczu" wyreżyserował: „Demoniczny nadkabaret" Stanisława Ignacego Witkiewicza (2 marca 1966), „Irydiona" Zygmunta Krasińskiego (27 stycznia 1970), „Czajkę" Antoniego Czechowa (22 maja 1971), „Balkon" Geneta (19 lutego 1972) oraz swoją pierwszą inscenizację „Wesela" Stanisława Wyspiańskiego (1 lutego 1969).

Łódzkie premiery wyznaczyły teatralny obszar, na którym Grzegorzewski dokonywał dalszych poszukiwań. W kolejnych latach powracał bowiem do autorów i utworów wystawianych w Teatrze im. Stefana Jaracza. Teksty Witkacego, polskich romantyków - Juliusza Słowackiego, Adama Mickiewicza i Zygmunta Krasińskiego, Stanisława Wyspiańskiego, Antoniego Czechowa, Jeana Geneta oraz Tadeusza Różewicza pojawiały się w coraz to nowych interpretacjach. Powracanie do tych samych tematów i problemów, w nowych ujęciach, stało się znakiem rozpoznawczym teatru Grzegorzewskiego - teatru dekonstrukcji wielkich mitów kultury, także polskich mitów romantycznych, grającego z tradycją teatralną.

Zajmowały go jednak głównie tematy egzystencjalne, śmierć kultury, jednostki, teatralizacja życia, motywy snu i pamięci.

Przez długi czas ulubionym środkiem stosowanym przez Grzegorzewskiego był collage - zarówno w warstwie tekstowej, jak i plastycznej, scenograficznej. Większość spektakli stworzonych na postawie scenariusza własnego Grzegorzewskiego to kompilacje, układanki z Lowry'ego, Szekspira, Wyspiańskiego, Witkiewicza czy Mickiewicza.

Do jego najważniejszych realizacji należą ponadto: „Ameryka" Franza Kafki (26 stycznia 1973), „Bloomusalem" Jamesa Joyce'a (27 marca 1974), „Ślub" Witolda Gombrowicza (6 stycznia 1976), „Wesele" Stanisława Wyspiańskiego (12 czerwca 1977), autorski spektakl „Warjacje" (30 grudnia 1977), „Nie-Boska komedia" Zygmunta Krasińskiego (2 marca 1979), „Parawany" Jeana Geneta (19 grudnia 1982), „Pułapka" Tadeusza Różewicza (15 stycznia 1984), „Powolne ciemnienie malowideł" Malcolma Lowry'ego (22 czerwca 1985), autorska „Tak zwana ludzkość w obłędzie" (17 maja 1992), „Złowiony: rekonstrukcje" Tadeusza Różewicza (1994), „Dziady - dwanaście improwizacji" Adama Mickiewicza (23 grudnia 1995), „Noc listopadowa. Sceny dramatyczne" Stanisława Wyspiańskiego (19 listopada 1997), „Sędziowie" Stanisława Wyspiańskiego (29 stycznia 1999), „Morze i zwierciadło" Wystana Hugha Audena (21 grudnia 2002),

W 1997 roku nominowany na stanowisko dyrektora artystycznego głównej sceny w Polsce - Teatru Narodowego w Warszawie. Nominacja ta wzbudziła kontrowersje wśród krytyków, którzy zarzucali dotychczasowym przedstawieniom Grzegorzewskiego manieryzm i hermetyczność, przeciwstawiając się temu, by scenę z zasady akademicką prowadził „awangardowy" artysta.

Zdeterminowany taką atmosferą wokół swojej twórczości w 2003 złożył rezygnację, ale od tego czasu aż do śmierci pracował tam jako reżyser i zrealizował „Hamleta Stanisława Wyspiańskiego" Stanisława Wyspiańskiego (28 września 2003), „Duszyczkę" Tadeusza Różewicza (30 stycznia 2004) i 29 stycznia 2005 słynny, ostatni, autorski spektakl „On. Drugi Powrót Odysa", w którym wykorzystał także bardzo osobisty tekst córki Antoniny Grzegorzewskiej. Był to rozrachunek Grzegorzewskiego nie tylko z jego teatralną pracą artystyczną, ale i z całym życiem.

Tworzył również za granicą:
- „Ameryka" Franza Kafki w Koninklijke Schouwburg w Hadze (13 marca 1982)
- „Oni" Stanisława Ignacego Witkiewicza w Mestna Gledališče w Lublanie (1 października 1986)
- „Don Juan" Molière'a w Théâtre Silvia Monfort w Paryżu (26 września 1995)

Tworzył również dla Teatru Telewizji. Pierwszy swój spektakl wyreżyserowany w tym teatrze to: „Eryk XIV" Augusta Strindberga (11 listopada 1966), a także „Bzik tropikalny" Stanisława Ignacego Witkiewicza (14 lipca 1969), „Sonata widm"Augusta Strindberga (24 listopada 1972), „Król umiera czyli Ceremonie" Eugène Ionesco (14 listopada 1999) oraz „Operetka" Witolda Gombrowicza (9 grudnia 2001).

Niektóre spektakle zrealizowane na klasycznych scenach teatralnych telewizja przeniosła na swoje podwórko np.:
- „Tak zwana ludzkość w obłędzie" (10 grudnia 1998) – Stary Teatr w Krakowie
- „Operetka" (9 grudnia 2001) – Teatr Narodowy
- „Hamlet Stanisława Wyspiańskiego" (25 marca 2008) – Teatr Narodowy
- „Duszyczka" (18 kwietnia 2005) – Teatr Narodowy

W roku 1980 wystąpił gościnnie w roli Jana Matejki w pierwszej części filmu Andrzeja Wajdy „Z biegiem lat, z biegiem dni..."

Jest bohaterem filmu dokumentalnego pt. "Jerzy Grzegorzewski. Skrywana obecność" w reż. Jerzego Kaliny (2003).

Ojciec rzeźbiarki i dramatopisarki Antoniny Grzegorzewskiej.

Jerzy Grzegorzewski należy, obok Krystiana Lupy i Jerzego Jarockiego, do grona najwybitniejszych polskich inscenizatorów.

Pochowany w Alei Zasłużonych na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach.

W 2005 imię Jerzego Grzegorzewskiego otrzymały: duża scena Teatru Polskiego we Wrocławiu i Scena przy Wierzbowej Teatru Narodowego w Warszawie.

Nagrody i odznaczenia:
1969 - Kalisz - IX KST - I nagroda za inscenizację "Wesela" Stanisława Wyspiańskiego w Teatrze im.Stefana Jaracza w Łodzi
1970 - Kalisz - X KST I nagroda za opracowanie tekstu, inscenizację, reżyserię i scenografię - "Irydion" Zygmunta Krasińskiego w Teatrze im.Stefana Jaracza w Łodzi
1971 - Kalisz - XI KST - nagroda za reżyserię i dekoracje do "Czajki" Antoniego Czechowa w Teatrze im.Stefana Jaracza w Łodzi
1972 - Lublin - Nagroda PRN
1972 - Kalisz - XII KST - nagroda II stopnia za reżyserię i scenografię do "Balkonu" Jeana Geneta w Teatrze im.Stefana Jaracza w Łodzi
1973 - Zasłużony Działacz Kultury
1976 - Wrocław - XVII FPSW - nagroda za reżyserię i inscenizację "Ślubu" Witolda Gombrowicza w Teatrze Polskim we Wrocławiu
1978 - Warszawa - Nagroda im. Boya przyznawana przez Klub Krytyki Teatralnej SDP - za inscenizację "Wesela"Stanisław Wyspiańskiego w Starym Teatrze im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie
1978 - Wrocław - XIX FPSW - nagroda za inscenizację "Śmierci w starych dekoracjach" Tadeusza Różewicza w Teatrze Polskim we Wrocławiu
1978 - Opole- IV Opolskie Konfrontacje Teatralne - nagroda za reżyserię "Wesela" Stanisława Wyspiańskiego w Starym Teatrze im.Heleny Modrzejewskiej w Krakowie
1979 - Złoty Krzyż Zasługi
1980 - Kalisz - XX KST - I nagroda za reżyserię i scenografię do przedstawienia "Dziesięć portretów z Czajką w tle" wg Antoniego Czechowa w Starym Teatrze im.Heleny Modrzejewskiej w Krakowie
1980 - Nagroda teatralna tygodnika "Przyjaźń" za opracowanie tekstu i reżyserię przedstawienia "Dziesięć portertów z Czajką w tle" wg Antoniego Czechow w Starym Teatrze im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie
1981 - Nagroda ministra kultury i sztuki II stopnia za całokształt osiągnięć artystycznych w dziedzinie reżyserii
1984 - Wrocław - XXIV FPSW - Nagroda I stopnia za reżyserię przedstawienia "Pułapka" Tadeusza Różewicza w Teatrze Studio w Warszawie
1985 - Warszawa- Nagroda Prezydenta m.st.Warszawy za reżyserię "Pułapki" w T.Studio
1987 - MKiS- Nagroda I stopnia za wybitne osiągnięcia artystyczne w dziedzinie reżyserii i scenografii sztuk teatralnych
1988 - Warszawa- Nagroda Prezydenta m.st. za całokształt twórczości reż., a w ostatnim sezonie za "Dziady-Improwizację" i "Usta milczą, dusza śpiewa"
1991 - Nagroda im.Konrada Swinarskiego za inscenizację "Śmierci Iwana Iljicza" wg Lwa Tołstoja w Centrum Sztuki Studio im. Witkiewicza w Warszawie i Starym Teatrze im. Heleny Modrzejewskiej w Krakowie
1999 - Opole - OKT - nagroda za reżyserię "Sędziów" Wyspiańskiego w Teatrze Narodowym
1997 - Krzyż Oficerski OOP
1999 - Feliks Warszawski nagroda dla najlepszego reżysera sezonu 1998/99 - za reżyserię przedstawienia "Sędziowie" Stanisława Wyspiańskiego w Teatrze Narodowym
2001 - doktorat honoris causa Akademii Sztuk Pięknych w Łodzi
2002 - Gdańsk - VI Festiwal Szekspirowski, Konkurs na Najlepszą Inscenizację Dzieł Dramatycznych W. Szekspira, wyróżnienie dla "Snu nocy letniej" w Teatrze Narodowym w Warszawie
2003 - Nagroda im.Boya (polska sekcja AICT) za "wybitne osiągnięcia w tworzeniu poetyckiego teatru autorskiego ze szczególnym uwzględnieniem inscenizacji poematu "Morze i zwierciadło" Wystana Hugha Audena w Teatrze Narodowym w Warszawie
2003 - Gdańsk - pozaregulaminowa nagroda specjalna dla "Morza i zwierciadła" Wystana Hugha Audena w Teatrze Narodowym w Warszawie przyznana w konkursie Fundacji Theatrum Gedanense na najlepsze przedstawienie szekspirowskie sezonu 2002/2003
2002 - Nagroda im. Konrada Swinarskiego dla najlepszego reżysera - za przedstawienie "Morze i zwierciadło" wg Wystana Hugha Audena w Teatrze Narodowym w Warszawie
2002 - Krzyż Komandorski OOP
2004 - Warszawa - Nagroda im. Cypriana Kamila Norwida w dziedzinie teatru.
2004 - Warszawa - Feliks Warszawski - Nagroda Specjalna za przegląd autorskich przedstawień "Planeta Grzegorzewski" w Teatrze Narodowym w Warszawie.

Źródło: Archiwum Jerzego Grzegorzewskiego, E-teatr, FilmPolski