O pamięć Jana Dormana

"Jan Dorman i Jego Teatr" - aut. Marta Odziomek (redakcja) - Teatr Dzieci Zagłębia im. J. Dormana w Będzinie

Taki tytuł nosi wydawnictwo wydane w 2013 roku przez Teatr Dzieci Zagłębia w Będzinie, a upamiętniające jubileusz sześćdziesięciolecia tej sceny oraz setną rocznicę urodzin Jana Dormana, jej założyciela. To książka ważna i potrzebna, bo upomina się o pamięć o Janie Dormanie i jego dziele, a przy tym wyznacza miejsce tego nietuzinkowego twórcy w historii współczesnego teatru.

Ci, którzy pamiętają Jana Dormana (1912-1986), przywołują sylwetkę drobnego, siwego pana, z czarną wstążeczką przy białej koszuli, w czarnym kapeluszu i z nieodłącznym parasolem. Z wykształcenia był nauczycielem i plastykiem, pracę teatralną rozpoczynał w zespołach amatorskich.

Teatr, który proponował, był równie wizjonerski i oryginalny jak teatry Tadeusza Kantora czy Jerzego Grotowskiego. W odróżnieniu jednak od tamtych artystów, za którymi stała wyrobiona i oswojona z awangardą publiczność krakowska, opolska czy wrocławska, Dorman nie zawsze znajdował w swym środowisku zrozumienie. Dlatego widowiska zrazu adresowane do dorosłych zastąpiły wizje inscenizacyjne dla dzieci.

Zakładając swój teatr, Dorman wierzył bowiem, że wychowa w nim widza, który będzie w stanie nie tylko zaakceptować niezwykłą formę jego autorskiego teatru, ale spróbować z nią nawiązać dialog. Dorman wierzył, że teatr, który chce się zwracać do dzieci, musi poznać, zrozumieć i wykorzystać dla swych celów prawa, którymi dziecko się kieruje w swym postępowaniu. Ponieważ dziecko najpełniej uzewnętrznia się w zabawie, przedmiotem obserwacji, źródłem, z którego czerpie wiedzę o i dla spektaklu, jest zbiorowa zabawa. Jan Dorman stworzył zatem koncepcję „teatru zabawy" i realizował ją do końca swych dni.

Historię Dormanowskiej koncepcji teatru otwierają przygotowane wraz z dziećmi z Międzyszkolnego Teatru Dziecka (później Eksperymentalnego Teatru Dziecka) jeszcze na scenie Teatru Miejskiego w Sosnowcu 12 grudnia 1945 roku „Malowane dzbanki". Od tej premiery Dorman datował dzieje utworzonego sześć lat później Teatru Dzieci Zagłębia w Będzinie, który faktycznie dopiero1 kwietnia 1951 roku zainaugurował działalność premierą przedstawienia „Bracia". Warto zatem pamiętać, iż teatr Dormana zrodził się wcześniej niż Teatr Dzieci Zagłębia, na deskach którego Dorman dalej prowadził swe artystyczne eksperymenty.

Jan Dorman to bez wątpienia jeden z najciekawszych powojennych twórców teatralnych, który nadal czeka na należne mu miejsce w panteonie najwybitniejszych ludzi polskiego teatru. O to miejsce dopominają się, nie po raz pierwszy zresztą, artyści Teatru Dzieci Zagłębia. Nie są oni kontynuatorami wizji teatru, jaką zaproponował Dorman, bo twórca ten był niepowtarzalny, a każdy kto chciałby go naśladować, podążając jego drogą, byłby jedynie epigonem, ale mają świadomość, że w Będzinie, w gmachu przy ul. Teatralnej 4 tworzył wizjoner, „wielki mag teatru" – jak mówi o Dormanie Henryk Jurkowski - i jego twórczość należy i trzeba popularyzować, bo nadal – mimo upływu lat – może być inspirująca dla współczesnych twórców.

Już w latach dziewięćdziesiątych były takie inicjatywy. W 1994 roku na deski Teatru Dzieci Zagłębia za sprawą Lidii Wróbel, aktorki Jana Dormana, wróciła jego inscenizacja „Koziołka Matołka". Spektakl ten wystawił Dorman po raz pierwszy w 1960 roku w bielskiej „Banialuce", ale wówczas ani widownia ani nawet grający w nim aktorzy nie zaakceptowali tak nowatorskiej formy. To była klapa. Rozgoryczony Dorman odkupił od bielskiego teatru rekwizyty, lalki i dekoracji i wznowił swe przedstawienie dwa lata później w Będzinie – tu zagrano je blisko dwa tysiące razy. „Koziołka Matołka" Dormana zagrali też po raz kolejny w 1999 roku słuchacze Studium Aktorskiego, działającego przy Teatrze Dzieci Zagłębia. W 1995 roku, dziesięć lat po śmierci Jana Dormana, Lidia Wróbel przygotowała widowisko poświęcone jego pamięci, a składające się z rekonstrukcji fragmentów czterech inscenizacji Dormana: „Szczęśliwego księcia" – inscenizacji opartej na tekstach Wilde'a, Brechta, Becketta, „Snu nocy letniej" Szekspira, w pełni autorskiego spektaklu Dormana „La Fontaine" i przedstawienia „Która godzina?" według Zbigniewa Wojciechowskiego. Warto też przypomnieć, że 1996 roku, w roku jubileuszu pięćdziesięciolecia teatru Dormana, Teatr Dzieci Zagłębia otrzymał imię swego założyciela – co jest widomym znakiem świadomości wagi jego sztuki i hołdem dla jego dokonań.

O pamięć o Janie Dormanie i jego dokonaniach dba również Dariusz Wiktorowicz, aktor, reżyser i kompozytor, od 2005 roku dyrektor naczelny i artystyczny Teatru Dzieci Zagłębia. Za dyrekcji Wiktorowicza ukazała się publikacja „Teatr Dzieci Zagłębia im. Jan Dormana w Będzinie 1951-2011", dokumentująca działalność tej sceny na przestrzeni sześćdziesięciu lat, a teraz otrzymaliśmy kolejne wydawnictwo – tym razem poświęcone założycielowi i patronowi Teatru Dzieci Zagłębia, Janowi Dormanowi.

Przygotowane pod redakcją Marty Odziomek wydawnictwo złożone jest z dwóch części. Pierwsza, zatytułowana „Zdarzyło się", dokumentuje cykl wydarzeń, które odbyły się z okazji jubileuszu sześćdziesięciolecia Teatru Dzieci Zagłębia. Druga, nosząca tytuł „O Janie Dormanie i Teatrze Dzieci Zagłębia", obejmuje zbiór artykułów poświęconych założycielowi i patronowi będzińskiego teatru. Publikacja zawiera teksty w języku polskim i ich pełne tłumaczenie na język angielski, dzięki temu ma szansę dotrzeć nie tylko do polskiego czytelnika, ale również i do cudzoziemców zainteresowanych historią teatru europejskiego, w której Jan Dorman i Teatr Dzieci Zagłębia mają swe znaczące miejsce. Godna podkreślenia jest wysmakowana szata edytorska publikacji, w której wykorzystano elementy plakatu jubileuszowego autorstwa jednego z twórców polskiej szkoły plakatu - Tadeusza Grabowskiego i projekty scenograficzne Barbary Wójcik-Wiktorowicz. Atutem wydawnictwa są liczne archiwalne zdjęcia czarno-białe i barwne, dokumentujące zdarzenia jubileuszu, fotografie.

Kalendarium zamieszczonych w publikacji zdarzeń jest bardzo obfite, fetowano bowiem jubileusz przez trzy lata, od 2010 do 2012 roku, chcąc w ten sposób podkreślić wagę dokonań Jana Dormana i upomnieć się o należne mu miejsce w historii teatru. W książce udokumentowane zostały przygotowane w ramach jubileuszu spektakle, wystawy, konkursy, sesje popularnonaukowe, promocje książek, projekty edukacyjne. Odnotowano nowe przedsięwzięcia, takie jak parady inaugurujące nowe sezony teatralne, powstanie Sceny Inicjatyw Twórczych i Baby Scena, ukoronowane nagrodami sukcesy artystyczne, a także imprezy, które na stałe weszły już do kalendarza Teatru Dzieci Zagłębia, jak Metropolitalna Noc Teatrów czy wręczenie Aniołów Teatralnych oraz wydarzenia okazjonalne, jak przygotowana z inicjatywy Teatru Dzieci Zagłębia inauguracja Będzińskiego Roku Kultury, która odbywała się pod patronatem Jana Dormana. Opublikowana została też galeria nagrodzonych i wyróżnionych, a nadesłanych przez dzieci z województwa śląskiego, konkursowych prac na plakaty do przedstawień Teatru Dzieci Zagłębia. Dzięki tej, kronikarskiej, części widać, jak ważną instytucją kultury dla miasta i regionu jest Teatr Dzieci Zagłębia, ile się w nim dzieje wydarzeń, jaki one mają wpływ na rozwój miasta i co – niebagatelne w dzisiejszych czasach – jak potężny wkład w promocję miasta ma noszący imię Jana Dormana teatr. Dzięki tej publikacji Teatr Dzieci Zagłębia jawi się jako prężny ośrodek życia społeczno-kulturalnego Będzina i najlepsza wizytówka miasta, które w strategii swego rozwoju mocno akcentuje wagę kultury.

Część druga wydawnictwa jest hołdem oddanym twórcy Teatru Dzieci Zagłębia. Przypomina wybrane, dotyczące Jana Dormana, artykuły z publikacji „Teatr Dzieci Zagłębia 1951-2011", ale przede wszystkim zawiera wystąpienia prezentowane podczas obchodów głównych jubileuszu sześćdziesięciolecia powstania tej sceny i referaty wygłoszone podczas konferencji naukowej zatytułowanej „Jan Dorman. Pasja tworzenia", która odbyła się w Będzinie w 2012 roku z okazji Będzińskiego Roku Kultury pod patronatem Jana Dormana.

O znaczeniu Jana Dormana i Teatru Dzieci Zagłębia mówią najlepsi znawcy tematu, teatrolodzy i praktycy teatralni: Henryk Jurkowski, Andrzej Linert, Ewa Tomaszewska, Marzenna Wiśniewska, Marta Odziomek i Elżbieta Lisowska, a o każdym z autorów artykułów można się dowiedzieć z krótkich biograficznych notek. Zamieszczone w publikacji teksty analizują fenomen Dormana – twórcy teatralnego, wychowawcy, inspiratora, animatora, wykładowcy. Pokazują, na czym polegało nowatorstwo jego idei teatralnych, jakie były jego inspiracje teatralne i filozoficzne, w jaki sposób tworzył spektakle, z czego czerpał pomysły. Wnikliwie analizują najważniejsze aspekty jego twórczości. Warto podkreślić, że Jan Dorman postawiony został w jednym rzędzie z Tadeuszem Kantorem i Jerzym Grotowskim, najważniejszymi twórcami polskiego teatru drugiej połowy XX wieku. W opinii teatrologów Jan Dorman jawi się jako prekursor teatru postdramatycznego, jeden z tych, którzy mieli niebagatelny wpływ na rozwój sztuki teatru. Jego dzieło zostało pokazane nie tylko na tle współczesnego polskiego teatru dla dzieci i młodzieży, ale także w kontekście światowych dokonań teatralnych. Podkreślono też wpływ, jaki założony przez Jana Dormana Teatr Dzieci Zagłębia ma na rozwój kulturalny i osobowościowy dzieci z będzińskich przedszkoli i szkół.

Z perspektywy lat o Janie Dormanie można powiedzieć, że za życia był doceniany bardziej za granicą niż w kraju (nagrody w Berlinie Zachodnim, Frankfurcie nad Menem, Brnie, Szybeniku). Publikacja „Jan Dorman i jego teatr dzisiaj" stara się przywrócić twórcy będzińskiego Teatru Dzieci Zagłębia należne mu miejsce w historii polskiego i światowego teatru. Dzięki niej wiemy już sporo na temat fenomenu tego twórcy. Pozostaje wyrazić nadzieję, że stanie się ona zachętą do jeszcze bardziej wnikliwych badań nad jego twórczością.

Danuta Lubina-Cipińska
Materiał Teatru
29 listopada 2013
Notice: Undefined index: id in /var/zpanel/hostdata/zadmin/public_html/kreatywna-fabryka_pl/public/nowa_grafika/Application/modules/default/views/scripts/article/details.phtml on line 92 Notice: Undefined index: id in /var/zpanel/hostdata/zadmin/public_html/kreatywna-fabryka_pl/public/nowa_grafika/Application/modules/default/views/scripts/article/details.phtml on line 92 Notice: Undefined index: id in /var/zpanel/hostdata/zadmin/public_html/kreatywna-fabryka_pl/public/nowa_grafika/Application/modules/default/views/scripts/article/details.phtml on line 92 Notice: Undefined index: id in /var/zpanel/hostdata/zadmin/public_html/kreatywna-fabryka_pl/public/nowa_grafika/Application/modules/default/views/scripts/article/details.phtml on line 92 Notice: Undefined index: id in /var/zpanel/hostdata/zadmin/public_html/kreatywna-fabryka_pl/public/nowa_grafika/Application/modules/default/views/scripts/article/details.phtml on line 92 Notice: Undefined index: id in /var/zpanel/hostdata/zadmin/public_html/kreatywna-fabryka_pl/public/nowa_grafika/Application/modules/default/views/scripts/article/details.phtml on line 92
Portrety
Jan Dorman
Notice: Undefined index: id in /var/zpanel/hostdata/zadmin/public_html/kreatywna-fabryka_pl/public/nowa_grafika/Application/modules/default/views/scripts/article/details.phtml on line 92 Notice: Undefined index: id in /var/zpanel/hostdata/zadmin/public_html/kreatywna-fabryka_pl/public/nowa_grafika/Application/modules/default/views/scripts/article/details.phtml on line 92

Książka tygodnia

Teatr, który nadchodzi
Wydawnictwo słowo/obraz terytoria Sp. z o.o.
Dariusz Kosiński

Trailer tygodnia

La Phazz
Julieta Gascón i Jose Antonio Puchades
W "La Phazz" udało się twórcom z "La ...