Piękny stan panieński

„W każdej miłości mamy przynajmniej dwie osoby, a jedna jest dla drugiej wielką niewiadomą. To właśnie sprawia, że miłość wydaje się nam kaprysem losu – nieodgadnioną i tajemniczą przyszłością, której nie można przewidzieć, uprzedzić, ani uniknąć, przyspieszyć, ani zatrzymać. Kochać, to znaczy poddać się temu losowi (...)”. Autorem tych słów jest Zygmunt Bauman, który stał się nieformalnym patronem bohaterów tej sztuki. Sam dramat Mikołaja Gogola posłużył jako pretekst do rozważań na temat autonomiczności wyborów męża lub żony.

Akcja sztuki osadzona zostaje w zasadzie w dwóch mieszkaniach: Podkolesina i Agafii Tichonownej, czyli Beaty Zygarlickiej  (ciekawym rozwiązaniem jest konstrukcja celkowa, pomysłu Grzegorza Małeckiego). Jedna kobieta, czterech absztyfikantów – nigdy się nie widzieli, ale każdy z mężczyzn chce ją poślubić. Tak niespodziewany przypływ uczuć do Agafii to zasługa sprytnej swatki, Ariny Pantelejmonownej (Anna Januszewska). Opowiadając pół-prawdy, lub rzeczy mało prawdopodobne o jej statusie majątkowym sprawia, że wokół „biednej” panny zaczynają krążyć konkurenci, jak wilki wokół owcy. Również Agafia dysponuje raczej wyobrażeniami na ich temat, niż rzetelnymi informacjami, co z gruntu ustawia pozytywnie jej stosunek do każdego z nich. Pozostaje tylko wybrać najlepszego... Okazuje się to jednak niemal niewykonalne. Niczym mgła, młodą pannę zaczynają osnuwać wątpliwości: perspektywa bycia do końca swoich dni z jednym i tym samym mężczyzną, wizja utraty dzieci, wstępujących w związki małżeńskie... Przecież stan panieński wolny jest od tych wszystkich niepokojów, dlaczego więc go opuszczać?
Podobne wątpliwości ma „weteran” stanu kawalerskiego, Podkolesin (Jacek Piątkowski) – starszy już mężczyzna, który myśląc o żonie, godzi się jednocześnie jedynie na związek z marzeniem, marzeniem o wolnej, jak wiatr miłości, które regularnie go nawiedza. Czynnikiem silnie motywującym jest zarówno świadomość o postępującym wieku, jak również postać Koczkariowa (Arkadiusz Buszko), znajomego, który robi wszystko, by doprowadzić do szczęśliwego końca. Konstruując labirynt zręcznych kłamstewek, pozbywa się pozostałych konkurentów, rozczarowanych wygłoszoną przez intryganta gorzką „prawdą” o przymiotach Agafii, a dokładniej – o ich braku. Gdy wszystko wydaje się zmierzać ku szczęśliwemu końcowi, daje o sobie znać niezdecydowanie Podkolesina. Nie pomaga mocno przypudrowany przez swatów urok młodej Tichonownej i sprawy komplikują się jeszcze bardziej.

Historia Agafii Tichonownej przeplata się z innymi opowieściami miłosnymi kobiet „Ożenku” Celedy. Są one wyrażone w pantomimicznym tangu (świetna muzyka Wojciecha Króla i ciekawa choreografia Zbigniewa Szymczaka), jakie rozgrywa się między ciotką dziewczyny Fiokłą Iwanowną (Maria Dąbrowska) a Starikowem (Adam Kuzycz-Berezowski) i ciężarną Duniaszką (Magdalena Myszkiewicz) a służącym Podkolesina, Stiepanem (Wiesław Orłowski). Związki te przechodzą niemal wszystkie fazy, podczas, gdy u Agafii nie dzieje się nic.

Ciekawie wymyślona przez reżyserkę jest końcowa scena: statyczność postaci, orientujących się w zaistniałej sytuacji, wyraża się przez spowolnienie akcji, kadr po kadrze, jakby leniwie krążącego powietrza. Wprowadzony kontrast umożliwia refleksję nad ludzkimi motywacjami pojawiającymi się w różnych okolicznościach życiowych, zwyczajowych, dostosowaniem się do praw konwenansu, a także nad rozmaitością ludzkich zachowań w obliczu istotnej niecodzienności.

Dlaczego, mimo wielu zabiegów, misternie zaplecionej intrygi, nic nie wychodzi ze starań Koczkariowa? Dlaczego swatka Arina obarczona została winą za wszelkie niepowodzenia? Próbując odpowiedzieć na te pytania, Celeda wyostrza ironię Gogola, miejscami operuje wręcz groteską, dopuszcza wiele komicznych efektów, które przerysowują humor pisarza, gorzki humor, wręcz nie do przełknięcia. Mimo całej niepewności tej trudnej życiowej sytuacji, wszyscy zainteresowani i stająca przed wyborem panna, w żadnej mierze nie zwracają uwagi na konsekwencje wynikające z ewentualnego małżeństwa. Liczą się jedynie korzyści doraźne, u każdego nieco inne ale w każdym przypadku podyktowane obyczajem i obowiązkami, jakie nakłada. A że nie ma pewności co do słuszności tych elementów, świadczą o tym tak bardzo różne reakcje bohaterów. Bo cena, jaką każdy z nich będzie musiał zapłacić za podjętą decyzję, jest bardziej lub mniej określona. Tylko Podkolesin, nadzwyczaj przewrotnie, jest poprzez swoje niezdecydowanie chyba najbardziej jej świadomy.