Pusty Sienkiewicz
"Pan Tadeusz..." - 5. Festiwal Wybrzeże SztukiW "Trylogii" Jana Klaty sześciotomowe dzieło Sienkiewicza zostaje drastycznie okrojone i zredukowane do najbardziej rozpoznawalnych, charakterystycznych wątków. W tej dekonstrukcjijest jednak niezwykła spójność - nie odnosimy wrażenia, że dokonuje się tu jakieś zafałszowanie czy gwałt na twórczości autora "Bez dogmatu". To raczej uważne wyciąganie na powierzchnię sensów zazwyczaj niedostrzeganych w każdej z części sienkiewiczowskiego cyklu oraz w jego późniejszych narodowych i popkulturowych przetworzeniach i percepcjach.
Umieszczenie akcji w ubogiej i niejednoznacznej zarazem przestrzeni (przytułek? szpital psychiatryczny?), w której postaci kolejno podnoszą się z łóżek, by stopniowo wchodzić, „wkręcać się” w role, przechodząc od efektu nieautentyczności do pełnego zaangażowania; dobór aktorów, których wygląd, sylwetki, ubiór, sposób poruszania się i mówienia często odbiegają od powszechnych, utrwalonych przez film wyobrażeń na temat bohaterów „Trylogii”; ascetyzm scenografii, ubogie rekwizyty; tworzenie rzeczywistości najczęściej jedynie poprzez symboliczne gesty i zaklinanie – to wszystko sprawia, że słowa bohaterów rozlegają się donośniej, a przez to wyraźniej ujawniają swoją pustkę i śmieszność, jawią się jako próba zaczarowania i uwznioślenia społeczności w istocie barbarzyńskiej, prymitywnej, sprowadzającej religię do plemiennego rytuału.
W ten sposób rozbrzmiewa też w spektaklu cała narracja Sienkiewicza – odbiera się ją jako puste uwodzicielstwo, efektowny potok słów, jako płynną stylistycznie i brzmieniowo, świetnie zinstrumentowaną pustkę, poprowadzoną ze świadomością siły muzyczności języka i rozbuchaną do niezwykłych rozmiarów.
Siły nabiera dopiero wtedy, gdy na scenie zalega ciemność i z górującego nad nią obrazu Matki Boskiej Częstochowskiej rozlega się głos opisujący mękę Azji wbijanego na pal, w nieodparty sposób kojarzącą się z ukrzyżowaniem. Język Sienkiewicza staje się mocny i przekonujący, gdy jest używany do opisu cierpienia i aktów przemocy, dotyczących zazwyczaj tych, którzy dla plemienno-rycerskiej społeczności stają się obcy. Dopiero zniszczenie obcego, eksterminacja inności daje temu językowi realność – jakby to był najważniejszy moment narracji Sienkiewicza i kreowanej w niej społeczności.
W „Trylogii” Klaty nie pojawiają się jednak tylko tony poważne. Ważną funkcję pełni w nim rozgrywanie sytuacji groteskowych czy wręcz kabaretowych. Ten zabieg dominuje w pierwszej części („Ogniem i mieczem”), w kolejnych fragmentach schodząc nieco na drugi plan. Stanowi on najsłabszy element przedstawienia – opiera się bowiem na powtarzaniu podobnych chwytów, przez co przyczynia się do wrażenia monotonii formy spektaklu i trochę nuży.
